01-IMG_7446-MH-In Darrang-ploughing a lonely furrow.jpg

लुकोर कोथा नुहुनिबा बातोत नांगोल नाचाचिबा[लोकांच्या बोलण्याकडे लक्ष देऊ नका रस्त्याच्या कडेला नांगर कधीच तासू नका]

ही आसामी भाषेतली म्हण सांगते की कामावरचं लक्ष ढळू देऊ नका.&nbsp;हनीफ अली निष्णात सुतार आहेत. ते शेतकऱ्यांसाठी नांगर बनवतात. आणि त्यांच्या कामाला ही म्हण अगदी तंतोतंत लागू पडते. अली शेतीसाठी लागणारी लाकडी अवजारं बनवतात. आसामच्या मध्यभागी असलेल्या दरांग जिल्ह्यातली बरीचशी जमीन आजही शेतीखाली आहे. आणि याच शेतीच्या कामासाठी लागणारी अनेक अवजारं अली बनवतात.“मी किती तरी प्रकारची अवजारं बनवतो. नांगोल [नांगर], चोंगो [बाबूची शिडी], जुवाल [जू], हाथ नाइंगले [बागकामाचा पंजा], नाइंगले [पंजा], ढेकी [पायाने चालवायचं उखळ], इटमगौर [मोगरा], हारपात [भातं सुकल्यानंतर गोळा करण्यासाठी वापरण्यात येणारं बांबूला लावायचं अर्धगोलाकार लाकडी अवजार] आणि इतरही बरीच आहेत,” अली म्हणतात.त्यांची पहिली पसंती म्हणजे फणसाचं लाकूड. इथे बंगालीमध्ये त्याला काठोल म्हणतात आणि आसामी भाषेत कोथाल. दरवाजे, खिडक्या आणि पलंग बनवण्यासाठी या लाकडाचा वापर केला जातो. अली सांगतात की लाकडाचा एक तुकडाही ते वाया जाऊ देत नाहीत. त्यामुळे समोरच्या लाकडातून जितकी जास्त शक्य तितकी अवजारं बनवण्याचा त्यांचा प्रयत्न असतो.&nbsp;नांगर तयार करणं फार कौशल्याचं काम आहे. “लाकडावरच्या खुणा इंचभराने जरी चुकल्या तर अख्खं लाकूड वाया जाण्याची भीती असते,” अली सांगतात. एक लाकूड वाया गेलं तर २५०-३०० रुपयांचं नुकसान होतं.

त्यांचं गिऱ्हाईक म्हणजे प्रामुख्याने बैलाने नांगरट आणि शेती करणारे सीमांत शेतकरी. त्यांची शेतात अजूनही मिश्र पिकं घेतली जातात. फ्लॉवर, कोबी, वांगं, नोल-खोल, वाटाणा, मिरची, दुधी, लाल भोपळा, गाजर, कारली, टोमॅटो आणि काकडी असा सगळा भाजीपाला ते करतात. मोहरी आणि भात ही त्यांची मुख्य पिकं.&nbsp;“कुणालाही नांगर हवा असेल तर तो माझ्याकडेच येणार,” साठीचे अली सांगतात. “१०-१५ वर्षांपूर्वी या भागात केवळ २ ट्रॅक्टर होते. जमिनीची सगळी मशागत आणि काम पूर्वी नांगरावरच केलं जायचं,” ते मला सांगतात.मुकद्दस अली अजूनही त्यांच्या शेतात अधून मधून लाकडी नांगराचा वापर करतात. साठीचे मुकद्दस सांगतात, “आजही नांगराची काही दुरुस्ती असली तर मी हनीफकडेच जातो. काही जरी खराब झालं असलं तरी फक्त तोच ते नीट करू शकतो. त्याच्या वडलांप्रमाणे तोही फार चांगले नांगर बनवतो.”मात्र आता नवीन एखाद्या नांगरावर पैसे खर्च करणार का याची मात्र मुकद्दस यांनी खात्री नाही. “बैलं घ्यायची नांगरटीला तर त्यांचे पैसे वाढलेत. मजूर सहज मिळत नाहीत. ट्रॅक्टरपेक्षा नांगराने शेती करायला फार जास्त वेळ लागतो,” ते सांगतात. लोक आता ट्रॅक्टर किंवा बॅटरीवर चालणाऱ्या नांगरांचा वापर का करू लागलेत हेच त्यांच्या बोलण्यातून समजून येतं.

हनीफ अगदी लहान असतानाच ही कला शिकले. आता ते त्यांच्या घरातले दुसऱ्या पिढीचे कारागीर आहेत. “मी फक्त काही दिवस शाळेत गेलो. माझी आई किंवा बाबा दोघांनाही शिक्षणात फारसा काही रस नव्हता. आणि मलाही जायचं नसायचंच,” ते सांगतात.ते अगदी छोटे असतानाच त्यांनी आपल्या वडलांना, होलू शेख यांच्या हाताखाली काम करायला सुरुवात केली. होलू चाचा अगदी निष्णात कारागीर होते. “बाबाये शारा बोस्तीर जोन्ने नांगोल बनाइतो. नांगोल बनाबार बा ठीक कोरबार जोन्ने अंगोर बोरीत आइतो शोब खेतिओक [माझे वडील गावातल्या सगळ्यांसाठी नांगर बनवायचे. सगळे जण आपापले नांगर दुरुस्त करून घेण्यासाठी आमच्या घरी यायचे].”हनीफ काम करू लागले तेव्हा होलू त्यांना सगळ्या मापं घेऊन खुणा करून द्यायचे. त्यामुळे नांगर बनवण्याचं काम अगदी सुलभ होऊन जायचं. “लाकडाला कुठे भोकं पाडायची, ते तुम्हाला अगदी पक्कं माहीत हवं. मुरीकाथला [फाळ] अगदी योग्य कोनातच खोडाला जोडला गेला की नाही हे नीट पहावं लागतं,” हातातल्या लाकडावरून हात फिरवत फिरवत हनीफ सांगतात.नांगराचा फाळ फारच कमी कोनात जोडला गेला तर तो कुणीच विकत घेत नाही. कारण मग मधल्या फटीत माती शिऱते आणि कामाचा वेग मंदावतो.अगदी उत्तम नांगर तयार करण्याचा आत्मविश्वास यायला हनीफ यांना वर्षभर काम करावं लागलं. आणि मग त्यांनी आपल्या वडलांना सांगितलं, “आता तुम्ही मापाच्या खुणा करण्याची गरज नाही. आता काही काळजी करू नका.”

मग ते आपल्या बाबांसोबत कामाला जाऊ लागले. त्यांना सगळे जण होलू मिस्त्री असं म्हणायचे. त्यांचे वडील दोन कामं करायचे. दुकानदार आणि हुइतेर म्हणजेच सुतार. त्यातही नांगर बनवण्यात कुशल असलेले सुतार. आजही त्यांना जुने दिवस आठवतात जेव्हा ते खांद्यावरच्या काठीला लाकडी वस्तू लटकवून घरोघरी जात असत.वडील हळूहळू म्हातारे होऊ लागले होते आणि हनीफ त्यांच्यासोबत काम करतच होते. हनीफ यांना तिघी बहिणी. त्यांच्या लग्नाची जबाबदारी आता त्यांच्यावर येऊन पडली. “लोकांना आमचं घर माहीतच होतं. माझ्या वडलांना काही आलेलं सगळं काम करणं होत नव्हतं, त्यामुळे मग नांगर बनवण्याचं काम मी हातात घेतलं.”चाळीस वर्षांपूर्वीची ही गोष्ट आहे. आजघडीला हनीफ एकटेच राहतात. नंबर ३ बहुआझार गाव या पत्त्यावर त्यांचं घर आहे. तीच त्यांची कार्यशाळा सुद्धा आहे. या गावात त्यांच्यासारखे इतर अनेक बंगाली मुस्लिम राहतात. हे गाव दालगांव विधानसभा मतदारसंघात येतं. बांबूचा वापर करून बांधलेल्या त्यांच्या या एका खोलीमध्ये एक छोटा पलंग, काही भांडी-कुंडी इतक्याच गोष्टी आहेत – भात शिजवायचं भगुलं, एक कढई, एक दोन स्टीलच्या ताटल्या, वाट्या आणि एक पेला.“माझ्या वडलांचं किंवा माझं काम आमच्या भागातल्या लोकांसाठी गरजेचं काम आहे,” ते म्हणतात. त्यांचे शेजारी पाजारी शेतकरीच आहेत. चार पाच घरांचं मिळून एक अंगण आहे, तिथे ते बसले होते. बाकी खोल्या त्यांच्या बहिणी, सर्वात धाकटा मुलगा आणि भाच्यांच्या आहेत. त्यांची बहीण इतरांच्या शेतात किंवा घरी कामाला जाते. आणि भाचे मंडळी बहुतेक वेळा दक्षिणेकडच्या राज्यांमध्ये स्थलांतर करून जातात.हनीफ यांना नऊ मुलं आहेत पण त्यांचं काम यांच्यापैकी कुणीही शिकून घेतलेलं नाही. आता त्यांच्या कामाची मागणी सुद्धा कमी व्हायला लागली आहे. “पारंपरिक पद्धतीने बनवलेला नांगर या मुलांना ओळखू पण यायचा नाही,” मुकद्दस अलींचा पुतण्या अफाजुद्दीन म्हणतो. ४८ वर्षीय अफाज आपल्या सहा बिघा कोरडवाहू जमिनीत शेती करतात. नांगर वापरणं त्यांनी १५ वर्षांपूर्वीच सोडून दिलंय.

“मी माझ्या सायकलवर जात असताना कुणाच्या घरात मोठी बेचकी असलेले वृक्ष दिसले तर घरमालकाला मी सांगून ठेवतो की झाड तोडायचं असेल तेव्हा मला सांग म्हणून. बेचके असलेल्या जाडजूड फांद्यांपासून उत्तम नांगर बनतात हे मी सांगतो त्यांना,” अली सांगतात. गावातल्या लोकांची त्यांची चांगली ओळख असल्याचंही ते म्हणतात.मजा म्हणजे एखादं वळणदार, बेचकं असलेलं लाकूड आलं तर गावातले लाकडाचे व्यापारी सुद्धा त्यांना कळवतात. नांगर बनवण्यासाठी सात फुटी खोड आणि ३ बाय २ इंचाचा तळवा लागतो. त्यासाठी साल, शिसम, तिताचाप, शिरीष किंवा त्या भागातल्या स्थानिक वृक्षांच्या लाकडाचा वापर केला जातो. &nbsp;“झाडाचं वय २५-३० वर्षं असलं तर त्याचे नांगर किंवा पंजे वगैरे जास्त काळ टिकतात. झाडाची खोडं आणि मोठ्या फांद्यांच्या ओंडक्यांपासून ही अवजारं तयार केली जातात,” ते सांगतात. आणि बोलता बोलता ते एका ओंडक्याचे दोन भाग करतात.&nbsp;ऑगस्टच्या मध्यावर आमची भेट झाली तेव्हा ते लाकडाचा एक तुकडा नांगरामध्ये बसवत होते. “जर मी एक नांगर बनवण्याऐवजी दोन हातनाइंगले [बागकामातले पंजे] बनवले तर मला त्याच लाकडात ४००-५०० रुपये जास्त सुटतात,” ते सांगतात. त्यांनी नुकतंच एक वाकडं लाकूड २०० रुपयाला विकत घेतलं होतं.“प्रत्येक लाकडापासून जितक्या जास्त वस्तू बनवता येतील तितक्या बनवायला पाहिजेत. आणि तितकंच नाही, शेतकऱ्यांना पाहिजे तशा आकारातच त्या बनल्या पाहिजेत,” अली सांगतात. गेल्या चाळीस वर्षांच्या अनुभवातून ते एक गोष्ट शिकले आहेत. ३३ इंची खोड आणि १८ इंची फाळ असलेला नांगर सगळ्यात जास्त वापरला जातो.

एकदा का लाकडाचा हवा तसा तुकडा हातात आला की त्यांचं काम सुरू होतं. सूर्योदयाआधीच ते त्यांची सगळी अवजारं तयार ठेवतात. त्यांच्याकडे काही छिन्न्या, वाकस, एक दोन करवती, एक कुऱ्हाड, रंधा आणि इतर काही अवजारं त्यांच्या घरीच लाकडी माळ्यावर ठेवलेली असतात.&nbsp; &nbsp;करवतीच्या बिन दातेरी बाजूने ते लाकडावर खुणा करून घेतात. सगळी मापं हातानेच घेतली जातात. सगळ्या खुणा करून झाल्या की ते त्यांच्या ३० वर्षं जुन्या कुऱ्हाडीने लाकडाच्या बाजूच्या ढलप्या काढून टाकतात. “त्यानंतर मी तेशा [वाकस] वापरतो आणि लाकूड गुळगुळीत करून घेतो,” अली सांगतात. फाळ मात्र एकदम व्यवस्थित कोरून घ्यावा लागतो. जेणेकरून मातीत घुसल्यावर ती दोन बाजूंला फेकली जावी.“नांगराचा तळभाग अंदाजे ६ इंच असतो. टोकाकडे तो १.५ ते २ इंचाने निमुळता होत जातो,” ते सांगतात. हा भाग ८ ते ९ इंच जाडीचा असून टोकाकडे त्याची जाडी २ इंच इतकी असते. तिथेच तो लाकडाला खिळ्याने जोडला जातो.नांगराचा फाळ लोखंडाचा असतो. ९-१२ इंच लांब आणि १.५-२ इंच जाडीच्या लोखंडी कांबीचा फाळ तयार करतात. त्याची दोन्ही टोकं अणकुचीदार असतात. “दोन्ही टोकं धारदार असतात. एक जरा बोथट झालं किंवा झिजलं तर शेतकऱ्याला दुसरं वापरता येतं,” हनीफ सांगतात. हनीफ बेचिमारीच्या बाजारातून धातूचं सगळं साहित्य आणतात. हा बाजार त्यांच्या घरापासून तीन किलोमीटरवर आहे.लाकडाच्या ओंडक्याला वाकस आणि कुऱ्हाडीच्या मदतीने आकार द्यायला पाच तास लागतात. त्यानंतर रंधा वापरून लाकूड गुळगुळीत करून घेतलं जातं.एका नांगराचा आकार व्यवस्थित तयार झाला की हुइतेर म्हणजेच सुतार दांडी बसवण्यासाठी त्यावर भोक कुठे करायचं तिथे खूण करून घेतात. हनीफ सांगतात, “दांडी ज्या जाडीची असते भोकही अगदी तितकंच असतं. त्यामुळे दांडी घट्ट बसते आणि नांगरट करताना ती निसटत नाही. शक्यतो दांडी १.५ ते २ इंच जाड असते.”

नांगराची उंची कमी जास्त करता यावी यासाठी हनीफ दांडीच्या टोकावर पाच-सहा खाचा करतात. किती खोल नांगरट करायची त्याप्रमाणे नांगराची उंची कमी जास्त करणं यामुळे शेतकऱ्यांना शक्य होतं.विजेवर चालणाऱ्या करवतीने लाकूड कापणं महाग पडतं आणि वेळही जास्त जातो. “२०० रुपयाचं लाकूड असेल तर ते कापायला १५० रुपये द्यावे लागतात.” एक नांगर बनवायला दोन दिवस लागतात. एका नांगराला १२०० रुपये मिळतात.काही जण थेटच त्यांच्याकडे अवजारं घेण्यासाठी येतात. त्याशिवाय हनीफ दरांग जिल्ह्याच्या लालपूल बझार आणि बेचिमरी बझार या दोन आठवडी बाजारांमध्ये आपल्या वस्तू विकतात. “नांगर आणि त्याला लागणाऱ्या इतर वस्तू घ्यायच्या तर शेतकऱ्याला ३,५००-३,७०० रुपये खर्चावे लागतात,” अली सांगतात. किंमतीत प्रचंड वाढ झाल्यामुळे आता एखाद दुसरा शेतकरी किंवा जे इतरांना आपली अवजारं भाड्याने वापरायला देतात असेच मोजके लोक त्यांचे गिऱ्हाईक आहेत. “ट्रॅक्टरमुळे शेती आणि मशागतीची आमची पूर्वीची पद्धतच बदलून गेलीये.”पण म्हणून हनीफ त्यांचं काम थांबवणार नाहीत. दुसऱ्याच दिवशी ते त्यांच्या सायकलवर एक नांगर आणि त्याची मूठ असा आपला माल लादतात. “ट्रॅक्टरनी मातीची पूर्ण वाट लागू द्या. लोक पुन्हा एकदा नांगर बनवणाऱ्यांकडेच येणार,” ते सांगतात.या वार्तांकनासाठी मृणालिनी मुखर्जी फौंडेशन फेलोशिपअंतर्गत करण्यात आली आहे.

दरांगचे हनीफ अली आणि त्यांचे अखेरचे काही नांगर

In Darrang: ploughing a lonely furrow

ٹریکٹروں نے چھینا ہل بنانے والوں کا روزگار

दर्रांग के अकेल्ला नांगर बनेइय्या

ट्रैक्टर आइल, हल कारीगर के रोटी छीनाइल

ଦାରଙ୍ଗ: ନିଃସଙ୍ଗ ଜମିରେ ହଳ ବୁଲେଇବା

தனியாக உழும் பணி

ਦਰਾਂਗ: ਹਲ ਦਾ ਚਲਣ ਵਾਪਸ ਆਵੇਗਾ

ദരംഗയിൽ: ഉഴവുചാലിൽ കലപ്പയുന്തുമ്പോൾ

ದರಾಂಗ್:‌ ಒಂಟಿ ಹೊಲದ ಉಳುಮೆ

ट्रैक्टरों ने छीना हल-निर्माताओं का रोज़गार 

দারাং: একার হাতে চলছে লাঙল 

దరంగ్‌లో ఒకే ఒక నాగలి రూపకర్త

দৰঙত নাঙল-যুৱলিৰ সপোন দেখা এজন সূতাৰ 

દારંગમાં હળ બનાવવાની વિસરાતી જતી કળા

Mumbai

01-PXL_20230916_055127077-UKR-Mundrika to the rescue .jpg

सागाच्या एका मजबूत फांदीला वेटोळं घालून नागोबा बसलेला होता. रत्ती टोला गावातल्या लोकांनी त्याला हुसकण्याचा भरपूर प्रयत्न केला पण तो काही हलेना.&nbsp;पाच तास प्रयत्नांची शर्थ केल्यानंतर गावकऱ्यांनी मुंद्रिका यादव यांना बोलावलं. ते जवळच्याच वाल्मिकी व्याघ्र प्रकल्पात वनरक्षक म्हणून काम करायचे. त्यांनी आजवर वाघ, बिबट्या, गेंडा आणि सापासारख्या २०० पशुप्राण्यांची सुटका केली आहे.मुंद्रिका आले आणि त्यांनी आधी तो नागोबा झाडावरून खाली यावा यासाठी प्रयत्न सुरू केले. “मी त्याच्या तोंडात बांबूचं टोक घातलं आणि रस्सी आवळली. मग त्याला पिशवीत टाकलं आणि जंगलात सोडून दिलं,” ४२ वर्षीय मुंद्रिका सांगतात. “२०-२५ मिनिटाचं काम होतं.”

बिहारच्या पश्चिम चंपारण जिल्ह्यात असलेल्या या <a target="_blank" rel="noopener noreferrer" href="https://valmikitigerreserve.com/">व्याघ्र प्रकल्पाचं</a> क्षेत्र सुमारे ९०० चौ.कि.मी. इतकं आहे. आणि इथे अनेक प्रकारचे पशुपक्षी राहतात सोबत ५४ वाघ आहेत इथे. “हम स्पॉट पर ही तुरंत जुगाड बना लेते हैं,” प्राण्यांची सुटका कशी करतात त्याबद्दल मुंद्रिका सांगतात.मुंद्रिका जंगल आणि जंगली प्राण्यांच्या सान्निध्यात लहानाचे मोठे झाले. “मी आमची म्हसरं जंगलात चारायला न्यायचो तेव्हा मी अनेकदा साप पकडायचो. तेव्हापासूनच जंगली प्राण्यांवर माझा जीव जडला. २०१२ साली वनरक्षकांसाठी शारीरिक परीक्षा घेण्यात आली तेव्हा मी अर्ज केला आणि माझी निवड झाली,” मुंद्रिका सांगतात. पत्नी आणि चार मुली असं त्यांचं कुटुंब आहे आणि ते विजयपूर गावचे रहिवासी आहेत.&nbsp;“या संपूर्ण राखीव जंगलाचा नकाशा आमच्या नजरेत कोरला गेलाय. तुम्ही डोळ्यावर पट्टी बांधून जरी आम्हाला जंगलात सोडलंत आणि तुम्ही तुमच्या गाडीने निघालात तरी आम्ही तुमच्या आधी जंगलातून बाहेर पडणार,” मुंद्रिका सांगतात.त्यानंतर आठ वर्षं मुंद्रिका ‘वनरक्षी’ म्हणून कार्यरत होते. महिन्याला अपेक्षित असणारा पगार अनेकदा वर्षभर हातात पडायचा नाही. तरीही. “जंगल आणि जंगलातल्या प्राण्यांचं रक्षण करणं हा माझ्यासाठी आवडीचा छंद झालाय.”

२०२० साली बिहार राज्य शासनाने खुल्या भरतीतून काही नव्या वनरक्षकांची नेमणूक केली. आणि मुंद्रिकांसारख्या आधीच्या काही वनरक्षकांना नवीन काम दिलं. ते आता वाल्मिकी व्याघ्र प्रकल्पात वाहनचालक म्हणून काम करतात. “आम्हाला बाजूला सारलं गेलंय,” ते म्हणतात. या कामाबद्दल ते नाखूश आहेत. नव्या भरतीच्या परीक्षेसाठी मुंद्रिका वय आणि शिक्षण या दोन्ही कारणांमुळे पात्र नव्हते. ते दहावी पास आहेत. वनरक्षकाच्या जागेसाठी ते पुरेसं नाही.काही तरी गंभीर घटना घडली असेल तर नवे वनरक्षकसुद्धा मुंद्रिकांनाच बोलावतात. “परीक्षा घेऊन नेमलेल्या रक्षकांकडे डिग्री आहे हो, पण प्रत्यक्षात काय करायचं त्याचं ज्ञान आमच्यापाशीच आहे,” ते म्हणतात. “आमचा जन्मच जंगलात झालाय. प्राण्यांची सुटका कशी करायची ते आम्ही त्यांच्यासोबत राहूनच शिकलोय.”

संकटमोचक मुंद्रिका

Mundrika to the rescue

جنگلی جانوروں کے محافظ مُندریکا

వన్యప్రాణి రక్షకుడు ముంద్రికా

காக்க வந்த முந்த்ரிகா

ਜਿੱਥੇ ਡਿਗਰੀ ਨਹੀਂ ਤਜ਼ਰਬਾ ਕੰਮ ਆਵੇ

ଉଦ୍ଧାର କରିବାକୁ ମୁନ୍ଦ୍ରିକା

രക്ഷിക്കാൻ മുണ്ഡ്രികയെ വിളിക്കൂ

ಮುಂದ್ರಿಕಾ ಎನ್ನುವ ಆಪತ್ಬಾಂಧವ

સંકટ સમયની સાંકળ મુંદ્રિકા

जंगली जीव-जन्तु मन के तारनहार मुंद्रिका 

রেহাই দেবেন মুন্দ্রিকা

উদ্ধাৰ কৰিবলৈ মুন্দ্ৰিকা আছে নহয় 

मुंद्रिका, संकटमोचन नाम तिहारो! 

जंगली जीवों के तारणहार मुंद्रिका

01-IMG_1679-MB-The_naturalist_of_Dachigam.jpg

“सर्वात पहिल्यांदा मला हंगुल दिसला
तेव्हा मी इतका भारावून गेलो की माझं पाऊलच तिथून हलेना,” शाबिर हुसैन भट सांगतो.
काश्मीरमध्येच दिसणाऱ्या आणि आता विलुप्त होण्याच्या मार्गावर असलेल्या या काळविटासारख्या
प्राण्याचं (Cervus elaphus hanglu) दर्शन
व्हावं म्हणून तो पुन्हा पुन्हा त्याच ठिकाणी येत राहिला.आज वीस वर्षांनंतरही काश्मीरमधल्या
या १४१ चौ.कि.मी. क्षेत्रात पसरलेल्या अभयारण्यातल्या पशु-पक्षी आणि झाडझाडोऱ्याचं
त्याचं वेड बिलकुल कमी झालेलं नाही. “त्या हंगुलने माझ्यात काही तरी चेतवलं. आणि
हो हिमालयी अस्वलानेसुद्धा.”या अभयारण्यात त्याची ओळख ‘दाचिगमचा
विश्वकोष’ अशीच आहे. “आजवर मी झाडांच्या ४०० प्रजाती, पक्ष्यांच्या २०० हून अधिक
आणि या भागात आढळणाऱ्या सगळ्या प्राण्यांच्या प्रजाती ओळखल्या आहेत,” तो सांगतो.
या अभयारण्यात कस्तुरीमृग, हिमालयातलं तपकिरी अस्वल, हिमबिबट्या आणि सुवर्णगरूडसुद्धा
आढळतात.

दाचिगम अभयारण्यात बॅटरीवर वाहनं चालतात.
त्यातल्याच एका वाहनाचा चालक म्हणून शाबिर काम करायचा. हळूहळू त्याच्याकडची माहिती
वाढत गेली आणि मग तो गाईड म्हणून काम करू लागला. २००६ सालापासून तो राज्य वन्यजीव
विभागामध्ये कर्मचारी म्हणून कार्यरत आहे.पूर्वी झन्स्कार पर्वतरांगांमध्ये
हंगुल सर्वत्र आढळायचे. पण २००९ साली वाइल्डलाइफ इन्स्टिट्यूट ऑफ इंडियाने प्रकाशित
केलेल्या एका अहवालानुसार शिकार, अधिवासांमध्ये अडथळा आणि ऱ्हास या कारणांमुळे
१९४७ मध्ये २००० इतकी संख्या असलेली ही हरणं आज १७०-२०० इतकीच उरली आहेत. आणि आज
ती केवळ दाचिगम अभयारण्य आणि काश्मीर खोऱ्यातल्या इतर काही अभयारण्यांच्या
क्षेत्रातच पहायला मिळतात.शाबिर श्रीनगरच्या निशात परिसरात
राहतो आणि या अभयारण्यापासून त्याचं गर केवळ १५ किमी लांब आहे. घरी आई-वडील, पत्नी
आणि दोघं मुलं असा परिवार आहे. तो पर्यटक आणि वन्यप्रेमींसोबत पूर्ण दिवस अभयारण्यात
असतो. “तुम्हाला नुसतं दाचिगम अभयारण्य पहायचं असेल तर तुम्ही दिवसातल्या
कुठल्याही वेळी येऊ शकता. मात्र प्राणी बघायचे असतील तर मात्र अगदी पहाटे किंवा
सूर्योदयाच्या आधी तुम्ही इथे यायला हवं,” शाबिर सांगतो.

दाचिगमचा निसर्गवेडा

रुख-रई, चिरई-चिरगुन, जीव-जन्तु चिन्हे मं माहिर

The naturalist of Dachigam

ଡଚିଗାମର ପ୍ରକୃତିପ୍ରେମୀ

దాచీగామ్ ప్రకృతి ప్రేమికుడు

தச்சிகமை சேர்ந்த இயற்கையிலாளர்

ਦਸ਼ੀਗਾਮ ਜੰਗਲ ਦਾ ਉਹ ਕੁਦਰਤ-ਪ੍ਰੇਮੀ

ദച്ചിഗാമിലെ പ്രകൃതിനിരീക്ഷകൻ

દચીગામના પ્રકૃતિવાદી

दाचीगाम का प्रकृति-प्रेमी

दाचीगाम के जीव-जंतु प्रेमी

দাছীগামৰ প্ৰকৃতিবিদজন

ڈاچی گام کے فطرت پسند

দাচিগামের প্রকৃতিবিদ শাবির সাহেব

ದಚಿಗಾಮ್‌ ಅರಣ್ಯದ ಪ್ರಕೃತಿ ತಜ್ಞ

01-SS-03-A-Crafting_the_beats-Dahisars_karigars.jpg

ढुम-ढुम-ढुम...ढम-ढम-ढम...! शांतीनगर
वस्तीतल्या सगळ्या गल्ल्यांमधून वेगवेगळ्या प्रकारचे असे आवाज येत असतात. इथे
छोट्या ढोलक्या आणि वेगवेगळ्या प्रकारचे ढोल बनतात. त्यांचे आवाज आपल्याला वेगळ्या
दुनियेत घेऊन जातात. इरफान शेख या अशाच एक ढोलकी तयार करणाऱ्या कारागिरासोबत आम्ही
चाललो होतो. मुंबईच्या उत्तरेकडच्या एका उपनगरातली ही स्थलांतरितांची वस्ती.
इथल्या कारागिरांशी आमची तो गाठ घालून देणार होता.इथले जवळपास सगळ्या कारागिरांचे
पूर्वज उत्तर प्रदेशातल्या बाराबंकीचे. आज या व्यवसायात ५० जण तरी आहेत. “कुठेही बघा,
आमच्याच बिरादरीचे लोक तुम्हाला या कामात गुंतलेले दिसतील,” इरफान अगदी अभिमानाने
सांगतो. मुंबई किंवा राज्याच्या इतर भागात पोचणारे ढोलक इथेच बनतात असं तो अगदी
खुशीत सांगतो.

इरफान अगदी लहान असल्यापासून या
व्यवसायात आहे. ढोलकीहून छोट्या आकाराचे हे ढोलक तयार करण्याची कला त्याच्या
घराण्यात अनेक पिढ्यांपासून आहे. आणि ती काही सोपी नाही. इरफान आणि त्याच्या
बिरादरीचे सगळेच कारागीर थेट उत्तर प्रदेशातून त्यांना लागणारं सगळं साहित्य घेऊन
येतात. लाकूड, रस्स्या आणि रंगसुद्धा. “आम्हीच हे ढोलक तयार करतो. आम्हीच दुरुस्त करतो.
आम्हीच याचे इंजिनियर आहोत म्हणा ना!” इरफान अगदी ताठ मानेने सांगतो.इरफान फार कल्पक माणूस आहे. त्याने
आपल्या वाद्यांमध्ये आफ्रिकन जेम्बेसुद्धा समाविष्ट केलाय. गोव्यामध्ये एक आफ्रिकन
व्यक्ती जेम्बे वाजवत असताना त्याने पाहिलं. “किती मस्त वाद्य आहे ते. इथल्या
लोकांनी ते पाहिलं नव्हतं,” तो सांगतो.कल्पकता आणि कारागिरी तर आहे पण मिळावा
तितका आदर आणि मान मात्र या व्यवसायात नाबी याची त्याला खंत वाटते. नफासुद्धा फार
नाही. आज मुंबईतल्या या ढोलक कारागिरांना ऑनलाइन मिळणाऱ्या स्वस्त वाद्यांशी
स्पर्धा करावी लागतीये. ऑनलाइन बाजारपेठेत आम्हाला हे सगळं स्वस्त मिळेल असं म्हणत
गिऱ्हाईक भाव पाडून मागतं ही मोठी समस्या आहे.“जे ढोलक वाजवतात, त्यांची काही घराणी,
काही पंरपरा आहेत. आमच्या बिरादरीत आम्ही वाद्यं वाजवत नाही, फक्त विकतो,” इरफान
सांगतो. या समुदायाच्या लोकांना धार्मिक बंधनांमुळे जी वाद्यं बनवतात ती वाजवण्याची
परवानगी नाही. पण तरीही गणेशोत्सव किंवा दुर्गा पूजेदरम्यान वाजवली जाणारी ही
वाद्यं ते बनवतायत.

या वस्तीतल्या किती तरी स्त्रियांना
ढोलक वाजवून गायला आवडतं. मात्र धार्मिक बंधनांचा आदर राखत त्या ढोलक बनवतही नाही
किंवा वाजवतही नाही.“हे काम चांगलंय पण आता त्यात फारसा
धंदा उरला नाहीये त्यामुळे त्यातला रस निघून चाललाय. नफा नाहीच. आजही काही नाहीये.
काल मी रस्त्यावर फिरत होतो आणि आजही रस्त्यावरच फिरतोय,” इरफान म्हणतो.

दहिसरचे कारागीर आणि ढुम ढुम ढमाक

Crafting the beats: Dahisar’s karigars

গলিয়ে গলিয়ে ঢোলৰ মাত, পিছে দহিছৰৰ কাৰুশিল্পীহে দুশ্চিন্তাত

ਸ਼ੋਰ-ਸ਼ਰਾਬੇ ਵਾਲ਼ੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਪਿੱਛਾ ਕਰਦੀ ਢੋਲ਼ਕੀ ਦੀ ਅਵਾਜ਼

તાલને તૈયાર કરતા દહીંસરના ઉસ્તાદો

தாளங்களை வடிவமைக்கும் தாகிசாரின் கைவினைஞர்கள்

ദഹിസാറിലെ കരകൌശലക്കാർ - താളം നിർമ്മിക്കുന്നവർ

दहिसर में थमती ढोलक की दम-दम

ಗದ್ದಲದ ನಗರದಲ್ಲೊಂದು ನಾದದ ಅಂಗಡಿ

ତାଳ କାରୁକଳା ପ୍ରସ୍ତୁତି: ଦହିସରର କାରିଗର

দাহিসারের ঢোলক কারিগরদের কথা

धुन गढ़त दहिसर के कारीगर

दहिसर के ढोलक इंजीनियर आ उनकर जेम्बे

دہیسر میں کمزور پڑتی ڈھول کی تھاپ

01-3CF0-AKS-Whipping_up_communal_tensions_in_Jharkhand.jpg

झाकिर हुसैन आणि महेश कुमार चौधरी
लहानपणापासूनचे मित्र आहेत. आज चाळिशीतही त्यांची मैत्री एकदम घट्ट आहे. झाकिर
अजना गावी राहतो आणि पाकूरमध्ये बांधकाम कंत्राटदार म्हणून काम करतोय महेशसुद्धा
याच गावात एक छोटी खानावळ चालवतो. “पाकूर (जिल्हा) फार शांत निवांत
आहे. इथले लोक सलोख्याने राहतात,” महेश सांगतो.“हे हिमांता बिस्वा सर्मांसारखे
बाहेरचे लोक येतात आणि भाषणं करून लोकांना भडकवतात,” झाकिर सांगतो. त्याचा मित्र
महेश शेजारीच बसलाय.पाकूर संथाळ परगणा या झारखंडच्या
अगदी पूर्वेकडच्या प्रांतात येतो. २० नोव्हेंबर २०२४ रोजी इथे मतदान होईल. एकूण ८१
जागांसाठी मतदान होणार आहे. २०१९ साली इथे झारखंड मुक्ती मोर्चाने भाजपची सत्ता
उलथवून टाकली होती.हीच सत्ता परत खेचून आणण्यासाठी
भाजपने आसामचे मुख्यमंत्री आणि इतरांनाही इथे प्रचारासाठी आणि मतदारांना आपल्याकडे
आकर्षित करण्यासाठी पाठवून दिलं आहे. भाजपच्या नेत्यांनी इथे येऊन मुस्लिमविरोधी
वातावरण निर्माण करण्याचं काम केलं आहे. ‘बांग्लादेशी घुसखोर’ असं लेबल त्यांना
लावण्यात आलं.“माझ्या घराशेजारी हिंदू राहतात. ते
माझ्या घरी येतात, मी त्यांच्या घरी जातो,” झाकिर सांगतो. “हिंदू-मुस्लिम वाद केवळ
निवडणुकांच्या वेळीच उपटतो. त्याशिवाय ते [भाजप] जिंकणार कसे?”सप्टेंबर २०२४ मध्ये खुद्द पंतप्रधान
नरेंद्र मोदींना आपल्या भाषणात घुसखोरीच्या मुद्द्याची री ओढली. “संथाल परगण्यामध्ये
आदिवासींची लोकसंख्या झपाट्याने घटतीये. जमीन बळकावली जातीये. घुसखोर पंचायतीच्या
जागांवर कब्जा करतायत,” ते म्हणाले होते.संरक्षण मंत्री राजनाथ सिंह आणि गृहमंत्री अमित शाह यांनी अशाच प्रकारची भाषणं
केली आहेत. भाजपच्या निवडणूक जाहीरनाम्यामध्ये देखील “आम्ही बांग्लादेशातून झारखंडमध्ये
होत असलेली घुसखोरी रोखण्यासाठी ठोस पावलं उचलू आणि आदिवासी समुदायांच्या अधिकारांचं
रक्षण करू” असं म्हटलं आहे.

राजकीय फायद्यासाठी या मुद्द्याचा
वापर करत असल्याबद्दल भाजपचा सामाजिक कार्यकर्ते अशोक वर्मा निषेध करतात. “एक खोटं
चित्र उभं केलं जात आहे. संथाल परगणा भागामध्ये बांग्लादेशातून कुठलीही घुसखोरी
होत नाहीये,” ते सांगतात. छोटा नागपूर आणि संथाल परगणा भूधारणा कायद्यांखाली
आदिवासींच्या जमिनीच्या हस्तांतरणावर मर्यादा घालण्यात आल्या आहेत. आणि जिथे असे
व्यवहार झाले आहेत ते स्थानिकांबरोबर आहेत, बांग्लादेशींबरोबर नाहीत.इतक्यात राष्ट्रीय अनुसूचित जमाती आयोगाने
एक अहवाल तयार केला आहे ज्यामध्ये बांग्लादेशातून होत असलेल्या घुसखोरीमुळे
झारखंडच्या संथाल परगणा प्रांतातील लोकसंख्येचं स्वरुप बदलत असल्याचं म्हटलं आहे.
याच अहवालाचा आधार घेत भाजपचे राजकारणी ही विधानं करत आहेत. हा अहवाल गृहखात्याला
सादर करण्यात आला आहे आणि त्यांनी तो झारखंड उच्च न्यायालयामध्ये सादर केला आहे.
मात्र हा अहवाल सर्वांसाठी खुला करण्यात आलेला नाही.अशोक वर्मा या आयोगाच्या कामकाजाची तपासणी
करणाऱ्या स्वतंत्र सत्यशोधन समितीचे सदस्य होते. हे निष्कर्ष पूर्णपणे निराधार
असल्याचं ते सांगतात. आदिवासी आपली भूमी सोडून जाण्याचं खरं कारण गरिबी, कुपोषण,
वाढता मृत्यू दर असल्याचं ते म्हणतात.माध्यमं देखील केवळ धार्मिक
ध्रुवीकरणाचे मुद्दे उचलून धरतात. “[टीव्ही]बंद करा आणि पहा, सलोखा नांदेल. वर्तमानपत्रं
शिकलेले लोक वाचतात पण टीव्ही मात्र सगळेच पाहतात ना,” झाकिर म्हणतो.त्याच्या म्हणण्यानुसार, “या
निवडणुकीत मुख्य मुद्दा महागाई हा असला पाहिजे. आटा, चावल, दाल, तेल... सगळं
महागलंय.”झारखंड जनाधिकार महासभेचे सदस्य
असलेले वर्मा म्हणतात, “संथाल परगणा प्रांतातले मुस्लिम आणि आदिवासींची संस्कृती,
खानपानाच्या पद्धती सारख्याच आहेत. ते एकमेकांचे सणही साजरे करतात. इथल्या आदिवासी
हाटमध्ये चक्कर मारा, दोन्ही समाजाचे लोक तिथे दिसतील.”

१७ जून २०२४ रोजी बकरी ईद होती.
कुर्बानीच्या मुद्द्यावरून गोपीनाथपूरमध्ये तणाव निर्माण झाला होता. पाकुर
जिल्ह्यातल्या या गावात हिंदू आणि मुसलमानांची वस्ती आहे. पाण्याचा एक कालवा
ओलांडला की पश्चिम बंगालची हद्द सुरू होते. इथले बहुतेक लोक सीमांत कामगार आहेत
आणि शेती तसंच शेतमजुरी करतात.

गंधईपूर पंचायतीच्या वॉर्ड क्र. ११
मध्ये पोलिसांना बोलावण्यात आलं. वातावरण निवळलं पण दुसऱ्या दिवशी पुन्हा दंगल उसळली.
“जमाव दगडफेक करत होता,” गावातला सुधीर सांगतो. १०००-१२०० पोलीस घटनास्थळी दाखल
झाले. “सगळीकडे फक्त धूर दिसत होता. जमावाने मोटरसायकली पेटवून दिल्या, पोलिसांची
गाडीही पेटवली.”बाहेर स्फोट झाल्यासारखा आवाज झाला
तेव्हा नोमिता मंडल आणि तिची मुलगी घरीच होत्या. “अचानक आमच्या घरावर दगडांचा मारा
सुरू झाला. आम्ही आत पळालो,” तिच्या आवाजातली भीती लपत नाही.तेवढ्यात काही पुरुष घराची कडी तोडून
आत घुसले आणि त्यांनी या मायलेकीला मारहाण करायला सुरुवात केली. “इथे मारलं... आणि
इथे,” खांदा आणि कमरेकडे बोट दाखवत नमिताची मुलगी सांगते. “अजून ठणका गेला नाहीये.”
घराला लागून असलेली बाहेरची स्वयंपाकाची खोली पेटवून दिल्याचं नोमिता सांगते.मुफ्फसिलच्या पोलिस ठाण्याचे प्रमुख,
संजय कुमार झा ही घटना उडवून लावतात. “फार काही नुकसान झालेलं नाही. एक झोपडी
पेटवून दिलीये आणि थोडी फार तोडफोड झालीये. कुणाचाही जीव गेलेला नाही,” ते
म्हणतात.नोमिता आणि तिच्यासारखे अनेक जण गेल्या अनेक पिढ्यांपासून इथे गोपीनाथपूरमध्ये
राहतायत. “हे आमचं घर आहे, आमची भूमी,” ती ठामपणे म्हणते.

पाकुरच्या गंधइपूर पंचायतीचा भाग
असलेला गोपीनाथपूर हा हिंदू-बहुल भाग आहे, जिल्हा परिषदेची सदस्य पिंकी मंडल
सांगते. दीपचंदचं कुटुंब अनेक पिढ्यांपासून इथे राहत आहे. “इथे या आधी
हिंदू-मुस्लिमांमध्ये तणाव नव्हता. पण बकरी ईदच्या घटनेनंतर परिस्थिती बिघडली आहे,”
३४ वर्षीय दीपचंद म्हणतो. तो त्या दिवशी आपल्या दोघा मुलांना घेऊन बाहेरगावी गेला
होता.“कुणी तरी पोलिसांना फोन केला म्हणून.
नाही तर आमचं काय झालं असतं, कोण जाणो,” नोमिता म्हणते. पुढच्या आठवड्यात तिने
सासरच्यांकडून ५०,००० रुपये उसने घेतले आणि घराला खिडक्या आणि लोखंडी जाळ्या बसवून
घेतल्या. “त्याशिवाय आम्हाला सुरक्षितच वाटत नाही,” दीपचंद सांगतो. त्या दिवशी आपण
कामाला जायला नको होतं, तो म्हणतो.हेमा मंडल आपल्या घराच्या
व्हरांड्याच विड्या वळत बसलीये. “या पूर्वी हिंदू-मुस्लिमांमध्ये कधीच भांडण
नव्हतं. पण आता सतत भीतीचं वातावरण निर्माण झालंय,” ती म्हणते. कालव्याचं पाणी
आटलं की पुन्हा भांडणं सुरू होणार असं तिला वाटतंय. पलिकडून बंगालच्या हद्दीतून
लोक धमक्या देत असल्याचं ती सांगते. “सहा वाजल्यानंतर हा सगळा रस्ता सुनसान होऊन जातो.”कालव्याला लागून असलेला समांतर रस्ता
हेमाच्या घरी जातो. दुपारीसुद्धा फारशी वर्दळ नसते आणि रात्री तर पथदिवेही नाहीत
त्यामुळे पूर्ण काळोख.त्या कालव्याकडे निर्देश करत २७
वर्षीय रिहान शेख म्हणतो, “त्या घटनेत सहभागी असलेले सगळे जण पलिकडनं बंगालमधून
आले होते. इथले मुसलमान हिंदूंच्या पाठीशी उभे राहिले होते.” रिहान खंडाने शेती
करतो आणि भात, मोहरी आणि मका घेतो. सात जणांच्या कुटुंबातला तो एकटाच कमावता आहे.भाजपचे सगळे दावे खोडून काढत तो
विचारतो, “आम्ही किती तरी पिढ्या इथे राहतोय. आम्ही बांग्लादेशी आहोत का?”

झारखंडच्या प्रचारास धार्मिक तणावाची फोडणी

ఝార్ఖండ్‌లో ఉద్రిక్తతలను రెచ్చగొడుతున్న మతతత్వ శక్తులు

Whipping up communal tensions in Jharkhand

ಕೋಮು ಸಂಘರ್ಷದ ದಳ್ಳುರಿಯಲ್ಲಿ ಬೇಯುತ್ತಿರುವ ಜಾರ್ಖಂಡ್‌

ঝাৰখণ্ডত সাম্প্ৰদায়িক উত্তেজনা বৃদ্ধিৰ চেষ্টা

झारखंड: सिरिफ चुवानेच बखत हिंदू-मुस्लिम के बखेड़ा

ঝাড়খণ্ডের ভোটে সাম্প্রদায়িক উস্কানি

ஜார்கண்டில் பற்றி எரியும் வகுப்புவாத பதட்டம்

ਝਾਰਖੰਡ ਵਿੱਚ ਪਣਪਦੇ ਫਿਰਕੂ ਤਣਾਅ

ജാർഖണ്ഡിൽ വർഗ്ഗീയ സംഘർഷത്തിന് തിരി കൊളുത്തുന്നു

ଝାଡ଼ଖଣ୍ଡରେ ବଢୁଛି ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକ ଉତ୍ତେଜନା

ઝારખંડમાં કોમી એકતા પર તોળાતો ખતરો

झारखंड: चुनाव जीते खातिर बिगाड़ल जा रहल बा माहौल

झारखंड: चुनाव जीतने के लिए लगाई गई हिंदू-मुस्लिम की आग

جھارکھنڈ: انتخاب جیتنے کے لیے لگائی گئی ہندو مسلم کی آگ

Samba

01-_DSC8726-PB-Along_the_Majuli_silk_route.jpg

जवळपास सारख्याच दिसणाऱ्या नर आणि मादी रेशमी किड्यांमधला फरक ओळखण्यात दीपिका
कामनचे डोळे तरबेज आहेत. नर आणि मादी सारखेच दिसतात पण त्यांच्यातला नर मादीपेक्षा
थोडा मोठा असतो, असं म्हणत तिने एका गडद आणि फिकट तपकिरी रंगाच्या, सुमारे १३
सेंटीमीटर पंख पसरलेल्या किड्याकडे बोट दाखवलं. जरा लहान, थोडा जाड आहे तो मादी
रेशीमकिडा, दीपिका सांगते.  दीपिका आसाममधल्या माजुली जिल्ह्यातल्या बोरुन चितदार चुक गावची रहिवासी आहे
आणि तिने साधारण तीन वर्षांपूर्वी एरी रेशिमकिडे पाळायला सुरुवात केली.  तिच्या आई आणि आजीकडून ती हे काम शिकली.एरी रेशमाची शेती आसाममध्ये ब्रम्हपुत्रा नदीच्या खोऱ्यात आणि शेजारच्या
अरुणाचल प्रदेश, मणिपूर, मेघालय व नागालँड राज्यात केली जाते. खूप पूर्वीपासून
तिथला मिशिंग समाज स्वतःपुरतं एरी रेशीमकिड्यांचं संगोपन आणि रेशमी वस्त्र
विणण्याचं काम करत असे मात्र विकण्यासाठी रेशीम विणणं या समाजात अलिकडच्या काळात
सुरू झालं.आता
काळ बदललाय. आता तरुण मुलीसुद्धा रेशीमकिड्यांचं संगोपन शिकून ते काम करतायत असं २८
वर्षांची दीपिका म्हणते.

रेशीमकिड्यांची शेती करण्यासाठी माजुलीमधल्या सेरीकल्चर विभागातून तुम्ही या
किड्यांची अंडी खरेदी करु शकता, त्याच्या एका पाकिटाची किंमत चारशे रुपयांच्या
आसपास असते. गावातले जे लोक पूर्वीपासून रेशीमकिड्यांची शेती करतायत त्यांच्याकडूनही
तुम्ही अंडी विकत घेऊ शकता. दीपिका आणि तिचा पती उडाई बहुतेक वेळा गावातल्या
लोकांकडूनच रेशीमकिड्यांची अंडी घेतात, कारण त्यांना ती मोफत मिळतात. एरंडाची पानं
हे रेशीमकिड्यांच्या अळीचं खाद्य आहे आणित्यांच्याकडे एरा बाडी (एरंडाची शेती)
नसल्यामुळे त्यांना एरंडाची पानं खरेदी करावी लागतात. रेशीमकिड्यांच्या अंड्याच्या
जोड्या जितक्या जास्त तितकी जास्त एरंडाची पानं त्यांना खरेदी करावी लागतील.
म्हणून त्यांना एका वेळी रेशीमकिड्यांच्या तीनपेक्षा जास्त जोड्या खरेदी करणं शक्य
नाही.ती म्हणाली, एरंडाची पानं छोट्या छोट्या जागेत लावता येत नाहीत आणि पानं
शेळ्यांनी खाऊन टाकू नये म्हणून त्याभोवती बांबूचं कुंपण घालावं लागतं. हे खूप
मोठं काम आहे.रेशीमकिड्यांचे सुरवंट फार खादाड असतात त्यामुळे थोड्याच दिवसांत त्यांच्यासाठी
एरंडाची पुरेशी पानं मिळवणं अवघड होऊन बसतं. त्यांना खायला घालण्यासाठी रात्री
झोपेतून उठावं लागतं. सुरवंट जितकी जास्त पानं खातील तितकं जास्त रेशीम तयार
करतात. उडाईनं सांगितलं की, हे सुरवंट केसेरु (Heteropanax
fragrans) देखील खातात. पण ते एकतर पानं खातात किंवा केसेरु तसंच ते
फक्त एकाच विशिष्ट प्रकारची पानं खातात. इतर पानं खात नाहीत.कोष
बनवण्यासाठी सज्ज झाल्यावर सुरवंट त्यासाठी योग्य जागा शोधायला लागतो. त्यांना
केळ्याचं पान व गवतावर ठेवून त्यांचं रुपांतर होण्याची वाट पाहिली जाते. रेशमाचा
धागा बनवणं सुरू केल्यानंतर सुरवंट फक्त दोनच दिवस दिसतात. त्यानंतर ते आपल्या कोषात
निघून जातात असं दीपिका म्हणाली.

कोष विणण्याचं काम सुरू झाल्यानंतर सुमारे दहा दिवसांनी रेशमाचा धागा काढण्यास सुरुवात होते. त्यापेक्षा जास्त दिवस थांबलो तर सुरवंटाचे रेशीमकिड्यात
रुपांतर होऊन तो उडून जातो असं दीपिकानं सांगितलं. रेशमाची लागवड दोन प्रकारे करता येते. एका प्रकारात नैसर्गिकरित्या सुरवंटाचे
रुपांतरण पूर्ण होऊन रेशीमकिडा कोष सोडून उडून जाण्याची वाट पाहिली जाते. तर
दुसऱ्या पारंपरिक प्रकारात रेशीमकिड्यांचे कोष उकळले जातात.   कोष उकळल्याशिवाय त्यातून हातानं रेशीमधागा काढणं खूप अवघड आहे. रेशीमकिडा
बाहेर आल्यावर कोष लगेचच कुजून जातात असं दीपिका म्हणाली. कोष उकळताना ते मऊ झालेत
का यावर सतत लक्ष ठेवावं लागतं. कोष उकळायला साधारण अर्धा तास लागतो अशी माहिती
उडाईने दिली.  उकळलेल्या कोषातून बाहेर काढलेला पोलु पोका (सुरवंट/अळी) हा एक स्वादिष्ट
अन्नपदार्थ आहे. त्याची चव मांसासारखी असते. पोलु पोका तळून खाल्ला जातो किंवा मग त्याचा
पटोट दिया बनवून खाल्ला जातो. (पटोट दिया म्हणजे कुठलीही भाजी, मांस किंवा मासा
केळ्याच्या पानात बांधून ते चुलीत भाजून केलेला पदार्थ)कोषातून
बाहेर काढलेले रेशीमधागे स्वच्छ धुऊन एका कापडात गुंडाळून सावलीत वाळवले जातात.
त्यानंतर टाकूरी किंवा पॉपी (चरखा) वापरुन त्याची मोठी रिळं बनवली जातात. 250
ग्रॅम वजनाचं एरी रेशीम बनवण्यासाठी तीन ते चार दिवस लागतात असं दीपिकानं
सांगितलं. पारंपरिक ‘सदोर
मेखला’ पोशाख शिवण्यासाठी सुमारे एक किलो रेशीम लागतं. घरातलं रोजचं काम झालं की
दीपिका दररोज रेशीम धागा काढण्याचं काम करते.

रेशमाचे हे धागे सुरुवातीला पांढरे असतात. वारंवार धुतल्यानंतर त्यांना एरी
रेशमाचा विशिष्ट पिवळसर रंग येतो. सकाळीच कापड विणायला सुरू करून संपूर्ण दिवसभर विणण्याचं काम केल्यावर एरी
रेशमाचं एक मीटर कापड विणून होतं अशी माहिती दीपिकानं दिली.दीपिका म्हणाली, सुती धागा मिसळूनही रेशमाचा धागा तयार केला जातो. आसामी
स्त्रियांचा पारंपरिक पोशाख, साडी, सदरा शिवण्यासाठी अशा कापडाचा उपयोग केला जातो.
एरी रेशमापासून बनवलेली साडी हा सध्याचा नवीन ट्रेंड आहे. फॅशनचे
नवनवीन प्रकार बाजारात येत असताना हा रेशीम उद्योग सुरू ठेवणं खूप मेहनतीचं काम
आहे. रेशीम किडे पाळणं आणि त्यांच्यापासून रेशीम काढून कापड विणणं यासाठी बरेच
दिवस लागतात अशी माहिती दीपिकानं दिली. दीपिकानं सध्या काही काळासाठी
रेशीमकिड्यांची लागवड करणं थांबवलंय. घरातलं काम, शेतीची कामं आणि तिच्या चार
वर्षांच्या मुलाचं संगोपन यातून तिला या उद्योगासाठी वेळच मिळत नाही.

यामिनी पायेंग विणकामात पारंगत आहे. तिला भारतीय हस्तकला मंडळाचं
प्रमाणपत्रंही मिळालं आहे. ती गेली दहा वर्ष एरी रेशीम कापड विणण्याचं काम करतेय.
या कलेबाबतचा लोकांचा ओढा कमी होत चालल्याची तिला खंत आहे. ती म्हणाली, सध्या
आमच्यातलेच काही जण असे आहेत की ज्यांनी कधी हातमागाला हातसुद्धा लावलेला नाही. ते
खऱ्या एरीमधला आणि कृत्रिम एरीमधला फरकदेखील ओळखू शकत नाहीत. आज या उद्योगाची अशी
अवस्था झाली आहे. दहावीत असताना यामिनीनं वस्रोद्योग आणि विणकाम याचं प्रशिक्षण घेतलं. त्यानंतर
महाविद्यालयात प्रवेश घेण्याआधी दोन वर्ष तिनं विणकामाचा सराव केला. पदवीपर्यंतचं
शिक्षण पूर्ण झाल्यानंतर तिने एका खाजगी संस्थेसोबत काम करायला सुरुवात केली आणि रेशमी
कापड विणण्याच्या पारंपरिक पद्धतीचा अभ्यास करण्यासाठी ती माजुली जिल्ह्यातल्या
गावांना वारंवार भेट देत राहिली.

ज्या घरांमध्ये रेशीमकिडे पाळले जातात, त्या घरातली मुलं आपल्या आईकडून हे काम
शिकतात असं माजुलीमध्ये राहणाऱ्या यामिनीनं सांगितलं. मला कापड विणणं किंवा
धाग्यापासून रिळं तयार करणं ही कामं कोणी शिकवली नाहीत. माझ्या आईचं काम पाहूनच मी
शिकले. बऱ्याच बायका स्वतःच्या हातानं विणलेल्या रेशमी कापडाचेच पोशाख वापरत असत कारण
त्यावेळी यंत्रावर विणलेलं कापड आजच्याइतकं सहज उपलब्ध होत नसे. स्त्रिया एरी,
नूनी किंवा मोगा रेशमापासून बनवलेले सदोर मेखला वापर असत आणि जिथे जातील तिथं त्या
टाकुरी आपल्यासोबत घेऊन जात असत असं यामिनी म्हणाली. यामिनी म्हणाली, मी तेव्हाच ठरवलं होतं की मी एरी रेशीमकिड्यांची शेती करेन
आणि इतरांनाही त्याचं शिक्षण देईन. सध्या यामिनी माजुलीतल्या २५ महिलांना विणकाम व
वस्त्रोद्योगाचं प्रशिक्षण देतेय. तिने विणलेल्या वस्त्रांचं प्रदर्शन देशपरदेशात
भरवलं जात आहे. ब्रिटीश संग्रहालयातही तिने विणलेलं एरी रेशमाचं कापड ठेवण्यात
आलंय.एरी रेशमाच्या कपड्यांना खूप मागणी आहे पण आम्ही ते पारंपरिक पद्धतीनंच तयार
करतो असं यामिनीनं सांगितलं. ती म्हणाली, एरी रेशमी कामड यंत्रमागावरही विणलं जाऊ
शकतं आणि बिहारमधल्या भागलपूर रेशमानं सध्या आसाममधली बाजारपेठ व्यापलीय. हातमागावर विणलेल्या कापडाची किंमत त्यासाठी वापरलेल्या धाग्याचा प्रकार,
तंत्रज्ञान तसंच गुंतागुंतीची कलाकुसर यावरुन ठरते. पारंपरिक कलाकुसर असलेला
हातमागावर विणलेला एरी रेशमाची शाल साडेतीन हजारांपेक्षा जास्त किमतीची असू शकते.
हातमागावरच्या सदोर मेखलाची बाजारातली किंमत 8 हजारांपासून सुरू होते आणि स्थानिक
बाजारात ही किंमत 15 ते 20 हजारांच्या दरम्यान असू शकते.पूर्वी
आसाममधल्या मुली आपल्या प्रियकरासाठी गमुसा, रुमाल, उशीचे अभ्रे विणायच्या आणि
आमच्या मिशिंग मुली गलुकसुद्धा विणायच्या अशी माहिती यामिनीनं दिली. लोकांनी
आपल्या पारंपरिक पद्धती सोडून दिल्या आणि त्या पुढच्या पिढ्यांपर्यंत पोहोचवल्या
नाहीत, तर हा समृद्ध सांस्कृतिक वारसा नष्ट होईल अशी भीती तिनं व्यक्त केली.
त्यामुळेच माझी जबाबदारी समजून, ही कला मला जमेल तसं पुढच्या पिढीपर्यंत
पोचवण्यासाठी मी प्रयत्न करतेय असं यामिनी म्हणाली. या वार्तांकनासाठी मृणालिनी मुखर्जी फौंडेशनचे अर्थसहाय्य मिळाले आहे.

माजुलीचा रेशीम मार्ग

প্ৰত্যাহ্বানৰ সন্মুখীন মাজুলীৰ পৰম্পৰাগত ৰেচম শিল্প

Along the Majuli silk route

માજુલીના રેશમ માર્ગ પર

माजुली के कोसा के रद्दा मं

रेसम के करघा आ जामिनी-दीपिका के सपना

মাজুলির রেশম পথ ধরে

آسام کے ماجولی میں ریشم کی پیداوار

ਮਾਜੁਲੀ ਦੇ ਸਿਲਕ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਿਆਂ

మాజులీ పట్టు మార్గం వెంబడి…

மஜுலியின் பட்டுப் பாதையில்

ಮಜುಲಿಯ ಸಿಲ್ಕ್‌ ರೂಟ್‌ ಗುಂಟ ಒಂದು ಪ್ರಯಾಣ

ମଜୁଲି ସିଲ୍‌କ ରାସ୍ତାରେ

മജുലി സിൽക്ക് റൂട്ടിലൂടെ

रेशम का करघा और बुनकर का सपना

01-IMG20231229145412-PM-The_winter_night_with_no_end.jpg

“मिरची में आग लग गई.”२ डिसेंबर १९८४ ची रात्र. भोपाळमध्ये
राहणारी नुसरत जहाँ श्वास कोंडून जागी झाली. डोळ्याची प्रचंड आग होत होती आणि पाणी
यायला लागलं होतं. तिचं सह वर्षांचं मूल रडायला लागलं. त्या आवाजाने तिचा नवरा
मुहम्मद शफीक जागा झाला.“कयामत का मंज़र था,” आता सत्तरीचे
असलेले शफीक चाचा सांगतात. नवाब कॉलनीमधल्या त्यांच्या घरी आम्ही बोलत होतो. मध्य
प्रदेशाच्या राजधानीवर आलेल्या भोपाळ वायू दुर्घटना म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या या
आपत्तीच्या आठवणी ते सांगत होते. आज त्या घटनेला ४० वर्षं पूर्ण होतायत.एका कागदाच्या कारखान्यात शफीक चाचा
रोजंदारीवर काम करत होते. त्या दुर्घटनेनंतरची अनेक वर्षं या विषारी वायूमुळे
झालेले परिणाम त्यांनी भोगले, त्यावर उपचार घेण्यासाठी इथे तिथे खेटा मारल्या.
पाण्याचा एकमेव स्रोत असलेल्या त्यांच्या विहिरीचं पाणी दूषित होतं आणि १८ वर्षं
ते तेच पाणी वापरत होते. त्यानेही परिस्थिती अधिक वाईट झाली. पाण्याने डोळे
चुरचुरायचे, ते सांगतात. पण तेवढा एकच स्रोत होता. २०१२ साली संभावना क्लिनिकने
पाण्याची तपासणी केली तेव्हा त्यामध्ये विषारी घटक असल्याचं समजलं. त्यानंतर त्या
परिसरातल्या बोअरवेल सरकारने बंद केल्या होत्या.१९८४ च्या त्या काळरात्री शफीक चाचा आणि इतर हजारो लोकांच्या घरात जो विषारी
वायू शिरला तो युनियन कार्बाईड इंडिया लिमिटेड (यूसीआयएल) या कंपनीतून आला होता.
तेव्हा या कंपनीची मालकी युनियम कार्बाईड कॉर्पोरेशन या बहुराष्ट्रीय कंपनीकडे
होती. २ डिसेंबरच्या रात्री वायुगळती झाली. अत्यंत विषारी असलेल्या मेथिल
आयसोसायनाइटची यूसीआयएलच्या कारखान्यातून गळती सुरू झाली. जगभरातल्या औद्योगिक
आपत्तींमधली सर्वात भयानक आपत्ती त्यानंतर अवतरली.

“अधिकृत सूत्रांच्या सांगण्यानुसार
जीवितहानीचा आकडा २,५०० सांगितला जात असला तरी इतर काही अहवालांमध्ये (दिल्ली
सायन्स फोरम) हा आकडा याच्या किमान दुप्पट असल्याची नोंद आहे,” <a href="https://theleaflet.in/environment/bhopal-gas-tragedy-forty-years-of-struggle-for-justicepart-1">द लीफलेट</a> मधल्या या अहवालात नमूद करण्यात आलं आहे.हा विषारी वायू संपूर्ण भोपाळ शहरावर
पसरला आणि कंपनीच्या जवळ राहणाऱ्या शफीक चाचांसारख्यांना त्याचा सगळ्यात जास्त
फटका बसला. शहराच्या ३६ प्रभागांमधल्या तब्बल <a href="https://bgtrrdmp.mp.gov.in/Facts_and_Figures.html">सहा लाख</a> लोकांना वायूची झळ बसली.आपल्या मुलाला उपचार मिळावेत म्हणून
चाचा आधी हमीदिया हॉस्पिटलला पोचले. त्यांच्या घरापासून दवाखाना एक किलोमीटरवर
होता.“लाशें पडी हुई थी वहाँ पे,” ते
सांगतात. उपचारासाठी शेकडो लोकांच्या रांगा लागल्या होत्या. डॉक्टर इतर स्टाफ
पुरता भांबावून गेला होता, काय करायचं हेच समजायला मार्ग नव्हता.“माथे पे लिख देते थे,” प्रेतांची संख्या वाढू लागल्यावर दवाखान्यात अशा
रितीने नोंदी ठेवू लागले, चाचा सांगतात.

इमामी गेटजवळ असलेल्या हॉस्पिटलमधून
काही तरी खायला म्हमून शफीक चाचा बाहेर पडले आणि काही तरी अवचित त्यांच्या नजरेस
पडलं. त्यांनी खाणं मागवलं, त्यातलं वरण पूर्ण निळं झालं होतं. “रात की दाल है
भैया,” तिथला माणूस म्हणाला. विषारी वायूने तिचा रंग बदलून गेला होता आणि चवही
आंबट झाली होती.“अत्यंत विषारी असलेल्या रसायनांचा
एवढा मोठा साठा केल्यास काही आपत्ती घडू शकते यासंबंधीच्या सगळ्या इशाऱ्यांकडे
यूसीसीचे अधिकारी आणि सरकारी अधिकाऱ्यांनी ज्या प्रकारे पूर्णपणे दुर्लक्ष केलं ते
सौम्य शब्दांत सांगायचं तर धक्कादायक आहे,” एन. डी. जयप्रकाश द लीफलेटमध्ये
लिहितात. ते दिल्ली सायन्स फोरमचे सचिव असून अगदी पहिल्या दिवसापासून या घटनेचा
मागोवा घेत आहेत.भोपाळ वायूगळती झाली आणि त्यानंतर त्याने बाधित कुटुंबांना योग्य भरपाई मिळावी
यासाठीची कायदेशीर लढाई गेली अनेक दशके सुरूच आहे. ज्यांना या वायूचा त्रास झाला
त्यांच्या वैद्यकीय कागदपत्रांचं डिजिटायझेशव व्हावं यासाठीही लढा सुरू आहे.
यूसीसीची संपूर्ण मालकी आता ज्या कंपनीकडे आहे त्या डाउ केमिकलविरोधात १९९२ साली
आणि यूसीआयएल आणि तिच्या अधिकाऱ्यांविरोधात २०१० साली असे दोन फौजदारी गुन्हे दाखल
झाले आहेत. दोन्ही खटले भोपाळ जिल्हा न्यायालयात प्रलंबित आहेत, जयप्रकाश सांगतात.

२०१० साली या आपत्तीग्रस्तांनी भोपाळ
ते दिल्ली पायी मोर्चा काढला होता. या दिल्ली चलो आंदोलनात शफीक चाचा सहभागी झाले
होते. “इलाज, मुआवजा और साफ पानी के लिये था,” ते सांगतात. अडतीस दिवस ते देशाच्या
राजधानीत जंतर मंतरवर धरणं देऊन बसून राहिले. त्यांनी पंतप्रधानांच्या निवासात
शिरण्याचाही प्रयत्न केला पण पोलिसांनी त्यांना अटक केली.“आपत्ती ग्रस्त आणि त्यांच्या
कुटुंबाचे प्रामुख्याने दोन प्रकारचे खटले आहेत. एक सर्वोच्च न्यायालयामध्ये आणि
एक जबलपूरच्या मध्य प्रदेश उच्च न्यायालयात,” एन. डी. जयप्रकाश सांगतात. ते भोपाल
गॅस पीडित संघर्ष समितीचे सह-निमंत्रक आहेत.

“पेड काले हो गये थे, पत्ते जो हरे
थे, नीले हो गये, धुआँ था हर तरफ,” ताहिरा बेगम सांगतात. संपूर्ण शहराला
स्मशानभूमीचं रुप आलं होतं, त्या म्हणतात. “ते [वडील] घराच्या व्हरांड्यात
झोपले होते,” ताहिरा आपा सांगतात. “तेव्हाच खराब हवा वाहू लागली. खोकत खोकतच ते
उठले. त्यांना हमीदिया हॉस्पिटलमध्ये नेण्यात आलं.” तीन दिवसांनी त्यांना घरी
सोडलं, “पण त्यांचा श्वासाचा त्रास पूर्ण बरा झालाच नाही. तीन महिन्यातच ते
वारले,” आपा सांगतात. त्यांच्या कुटुंबाला ५०,००० रुपये नुकसान भरपाई मिळाली.
कोर्टामध्ये सुरू असलेल्या खटल्यांबाबत त्यांना फारशी माहिती नाही.

ही घटना घडल्यानंतर लोकांनी प्रेतं
दफन करण्यासाठी मोठे खड्डे खणले आणि सामूहिक दफन केलं. अशाच एका खड्ड्यामध्ये तिची
आत्याही होती. आणि ती जिवंत होती. “आमच्या एक नातेवाइकाने तिला ओळखलं आणि बाहेर
ओढून काढलं,” त्या सांगतात.ताहिरा बेगम शक्तीनगरच्या अंगणवाडीत
गेल्या ४० वर्षांहून जास्त काळ काम करतायत. ही वस्ती यूसीआयएलपासून अगदी हाकेच्या
अंतरावर आहे. या दुर्घटनेच्या एका वर्षानंतर त्यांनी इथे काम करायला सुरुवात केली.वडलांचे दफनविधी झाल्यानंतर हे
कुटुंब झाशीला रहायला गेलं. २५ दिवसांनी ते परत आले तेव्हा, “फक्त कोंबड्या जिवंत
होत्या. बाकी सगळी जनावरं मरून गेली होती,” ताहिरा सांगता.शीर्षक आणि इतर छायाचित्रः स्मिता
खटोरअझीम प्रेमजी युनिवर्सिटीच्या प्रा.
सीमा शर्मा आणि प्रा. मोहित गांधी यांनी या वार्तांकनासाठी बहुमोल मार्गदर्शन केलं
आहे. त्यांचे आभार.

एक अंतहीन काळरात्र

The winter night with no end…

ਭੋਪਾਲ ਦੁਖਾਂਤ ਦੀ ਕਦੇ ਨਾ ਮੁੱਕਣ ਵਾਲੀ ਕਾਲੀ ਬੋਲ਼ੀ ਰਾਤ...

അവസാനിക്കാത്ത ആ ശൈത്യകാല രാത്രി...

ಒಂದು ಅಂತ್ಯ ಕಾಣದ ಚಳಿಗಾಲದ ರಾತ್ರಿ…

भोपाल त्रासदी: ज़िंदगी पर छाई मौत की परछाई

भोपाल गैस त्रासदी: ए रात के सबेर नईखे...

ସେହି ଅସରନ୍ତି ଶୀତ ରାତି…

ডিসেম্বরের সেই হাড়হিম করা রাত...

શિયાળાની એ અનંત રાત…

जाड़ के वो रात जेकर कोनो अंत नइ ये...

সেই কালৰাত্ৰিৰ অৱসান কেতিয়া...

بھوپال ٹریجڈی: زندگی پر چھایا موت کا سایہ

అంతమే లేని శీతాకాలపు రాత్రి...

முடிவு பெறாத குளிர்கால இரவு...

01-20221227-_DSC9677-ST-I_cannot_lead_a_false_life.jpg

मुलगा म्हणून मोठ्या होत असलेल्या
रम्याला पाचवीत असताना आपण मुलगी आहोत हे ठळकपणे जाणवायला लागलं.“शाळेत असताना अर्धी चड्डी घालायला
लागायची आणि मांड्या दिसायच्या,” ती सांगते. “मुलांच्या मधोमध बसायचं, फार लाज
वाटायची.” आज तिशी पार केलेली रम्या साडी नेसते, लांब केस ठेवते आणि एक स्त्री
म्हणून असलेली आपली ओळख अगदी प्रेमाने जपते.चेंगलपट्टु जिल्ह्यातल्या तिरुपोरुर
गावी रम्या अम्मन म्हणजेच देवीच्या एका देवळाचं सगळं काम पाहते. आम्ही भेटलो
तेव्हा तिची आई वेंगम्मा तिच्याशेजारी जमिनीवर बसलेली होती. “मोठा होत होता तेव्हा
त्याला [रम्याकडे बोट दाखवत] चुडीदार, दवणी [अर्धी साडी] आणि कम्मल [कानातले] असं
सगळं काही ल्यायला आवडायचं. आम्ही सारखं सांगायचो, जरा मुलग्यासारखा वाग. पण
त्याची हीच इच्छा होती,” ५६ वर्षीय वेंगम्मा सांगतात.कन्नीअम्माचं मंदीर भाविकांसाठी बंद
झालंय त्यामुळे आम्हाला निवांत बोलता येतंय. रम्या आणि वेंगम्मासारखेच इरुलार
समाजाचे भाविक दिवसभर कन्नीअम्माच्या पाया पडायला येत असतात.रम्या चार भावंडांमधली एक. इरुलार
वस्तीत लहानाची मोठी झाली. तमिळ नाडूमध्ये या समुदायाची नोंद पीव्हीटीजी म्हणजेच
विशेष बिकट स्थितीतील आदिवासी समूह अशी करण्यात येते. तिचे आई-वडील इतरांप्रमाणेच
मिळेल तशी मजुरी करायचे. शेतात, मनरेगावर, बांधकामावर काम करत दिवसाला २५०-३००
रुपये कमवायचे.“त्या काळात कुणाला ‘तिरुनंगईं’बद्दल म्हणजेच पारलिंगी स्त्रियांबद्दल फारसं
काही माहीत नव्हतं. त्यामुळे घराबाहेर पडले की पाठीमागे लोक माझ्याबद्दल काही ना
काही बोलायचे,” रम्या सांगते. “म्हणायचे, ‘हा पोराचे कपडे घालतो पण पोरीसारखा
वागतो. हा नक्की पोरगा आहे का पोरगी?’ मला हे ऐकून त्रास व्हायचा.”

नववीत असताना रम्याने शाळा सोडली आणि
आपल्या आई-वडलांसोबत ती मजुरीला जायला लागली. आपण मुलगी आहोत हे ती ठामपणे
सांगायला लागली. त्या काळात आपण रम्याला सतत “मुलासारखं वाग” अशा विनवण्या करत
असल्याचं वेंगम्मा सांगतात. समाजाचे लोक काय म्हणतील याची काळजी वाटायची.विशी पार केली आणि मग मात्र रम्याने
आपल्याला स्वतःच्या मर्जीप्रमाणे राहता यावं यासाठी घर सोडून जाण्याचा विचार बोलून
दाखवला. तेव्हा मात्र तिची आई आणि दिवंगत वडील रामचंद्रन यांनी तिचं म्हणणं जरा
गांभीर्याने ऐकायला सुरुवात केली. “आम्हाला चार मुलगे. मुलगी नव्हतीच. हिलाच मुलगी
होऊ दे असा आम्ही विचार केला,” वेंगम्मा सांगतात. “मुलगा काय किंवा मुलगी, आपलंच
लेकरु आहे ना. त्याला घर सोडून कसं जाऊ देणार?”मग घरी असताना रम्याला स्त्रियांचे
कपडे घालायला परवानगी मिळाली. मात्र पारलिंगी स्त्रियांबद्दलच्या पूर्वग्रहांमुळे
वेंगम्मांनी रम्याला सांगून टाकलं, “नी कडई इरकूददु.” म्हणजे रम्याने
पोटापाण्यासाठी बाजार मागायचा नाही.“मी स्त्री आहे हे मला अगदी आतून
वाटत असलं तरी बाहेरून सगळ्यांना मी एक पुरुषच दिसायचे. दाढी-मिशा आणि बाकी ठेवण
पुरुषाचीच होती,” रम्या सांगते. २०१५ साली तिने लिंगनिश्चिती शस्त्रक्रिया करून
घेतली, लेझर उपचारांद्वारे केस काढून टाकले. त्यासाठी आजवर साठवलेली सगळी गंगाजळी
तिने खर्च केली.तिरुपोरूरहून १२० किलोमीटर दूर
असलेल्या पुडुचेरीमध्ये महात्मा गांधी वैद्यकीय महाविद्यालय आणि संशोधन संस्थेत
तिची शस्त्रक्रिया झाली. त्यासाठी ५०,००० रुपये खर्च आला. हॉस्पिटल लांब होतं,
मोफतही नव्हतं पण तिथला हा विभाग चांगला असल्याचं तिच्या एका मैत्रिणीने सांगितलं
होतं. चेहऱ्यावरचे केस काढून टाकण्यासाठी सहा लेझर उपचार सत्रं घ्यायला लागली. ५०
किलोमीटरवर चेन्नईमध्ये घेतलेल्या या उपचारांवर ३०,००० रुपये खर्च झाले.इरुलार समाजाची वलरमती हॉस्पिटलमध्ये तिच्यासोबत होती. ती देखील पारलिंगी आहे.
शस्त्रक्रियेच्या अगदी काही क्षण आधी आपण किती मोठं पाऊल उचलत आहोत याची जाणीव
रम्याला झाली होती. तिच्या माहितीच्या काही पारलिंगी स्त्रियांच्या शस्त्रक्रिया
नीट पार पडल्या नसल्याचं तिनं ऐकलं होतं. “पूर्ण अवयव काढलाच नव्हता किंवा मग लघवी
करताना त्यांना त्रास होत होता.”

शस्त्रक्रिया यशस्वी झाली. “असं
वाटलं पुनर्जन्म झाला,” रम्या सांगते. “हे ऑपरेशन झाल्यानंतरच माझे आई-वडील मला
रम्या म्हणायला लागले. तोपर्यंत ते मला माझ्या पंती [मृतवत] नावाने हाक मारायचे.”भोवतालच्या बायांचा तिच्याकडे
पाहण्याचा दृष्टीकोनही ऑपरेशननंतर बदलला असं रम्याला वाटतं. आता त्यांना ती
त्यांच्यातलीच एक वाटू लागली. “बाहेर कधी गेलो तर त्या माझ्या बरोबर संडासला
सुद्धा येतात,” रम्या हसत हसत सांगते. काट्टुमल्ली इरुलार पेंगल कुळु या महिला बचत
गटाची रम्या अध्यक्ष आहेत. गटात १४ सदस्य आहेत.रम्याकडे साप पकडण्याचा परवाना आहे.
इरुलार स्नेक कॅचर्स इंडस्ट्रियल को-ऑपरेटिव्ह सोसायटी सर्पविषावर उतारा तयार करते
आणि त्यांना रम्या आणि तिचे भाऊ साप पकडून देतात. पावसाळा वगळता सहा महिन्यांमध्ये
दर महिन्याला या कामातून त्यांना ३,००० रुपये मिळतात. ती आजही रोजंदारीच्या कामाला
जाते.गेल्या वर्षी रम्या राहते त्या
इरुलार वस्तीतली ५६ कुटुंबं तिरुपोरुरहून पाच किलोमीटरवर असलेल्या सेम्बक्कम
सुन्नम्बू कळवइ या नव्या शासकीय वसाहतीत रहायला गेली. रम्याने शासकीय अधिकाऱ्यांना
भेटून नव्या वीज जोडण्या मिळवायला तसंच ओळखपत्रांसाठी अर्ज करायलाही मदत केली.ती करत असलेलं नागरी आणि राजकीय काम
अधिकाधिक बळकट होतंय. गेल्या पंचायत निवडणुकांमध्ये, २०२२ साली तिने आपल्या
समाजाच्या मतदानाच्या हक्कांसाठी एक मोर्चा काढला होता. सेम्बक्कम पंचायतीच्या
बिगर इरुलार सदस्यांनी त्यांच्या मतदानाला आक्षेप घेतला होता. “आमच्या वस्तीला
स्पेशल वॉर्डचा दर्जा मिळावा यासाठी माझे प्रयत्न सुरू आहेत,” रम्या सांगते.
पंचायतीची निवडणूक लढवावी आणि आपल्या समाजाची सेवा करावी अशी तिची इच्छा आहे.
“आपल्याला आवडतं तसं जगता आलं पाहिजे. मी खोटं आयुष्य नाही जगू शकत.”

तमिळ नाडूमध्ये इरुलार समाजाची
लोकसंख्या सुमारे दोन लाख इतकी आहे (जनगणना, २०११). “आमच्यासाठी  आमचं मूल कुणीही असो, मुलगा मुलगी किंवा
तिरुनंगई आम्ही त्याची काळजी घेतो. त्याला मोठं करतो. अर्थात प्रत्येक घराची गोष्ट
वेगळी असते,” ती सांगते. तिची मैत्रीण सत्यवाणी आणि सुरेश दोघंही इरुलार आहेत.
तिशीला पोचलेल्या दोघांच्या लग्नाला आता १० वर्षं होतील. २०१३ सालापासून ते
तिरुपोरुरपासून १२ किलोमीटरवर असलेल्या कुन्नपट्टु या इरुलार वस्तीत राहतात.
ताडपत्रीचं छत असलेलं छोटं घर आहे त्यांचं.पारलिंगी म्हणून मोठं होणं आपल्या
इरुलार समाजामुळे आणि वलरमतीसारख्या मैत्रिणींमुळे सोपं झाल्याचं रम्या सांगते.
रम्याच्या घराबाहेर गप्पा मारत बसलेल्या दोघी जणी सांगतात की आदि आणि मासी मागम या
दोन तमिळ महिन्यांमध्ये आदि तिरुविळा हा सण साजरा केला जातो. मम्मलपुरमच्या
(महाबलिपुरम म्हणून प्रसिद्ध) किनाऱ्यावर इरुलार समाजाचे लोक जमतात. या सगळ्या
जागा आपल्या आणि आपल्यासाठी असल्याची भावना या दोघी बोलून दाखवतात.वलरमती सांगते की तिथल्या नाचात त्या
भाग घ्यायच्या कारण मग “मुलींसारखे कपडे घालता यायचे.” आदि सणाची ती अगदी आतुरतेने
वाट पहायची. असे कपडे रोजच का घालता येत नाहीत असा प्रश्नही तिला पडायचा.“आम्ही लंगोटयार आहोत,” रम्या सांगते. सहावीत असताना त्यांची ओळख झाली.
वलरमतीची आई वारली होती. तिचे वडील तिघा लेकरांना घेऊन कांचीपुरमहून एडयनकुप्पम या
इरुलार वस्तीवर रहायला आले होते. ही वस्ती तिरुपोरुरच्या जवळच होती. त्या दोघी
आपल्या मनातलं सगळं एकमेकींना सांगायच्या. अगदी लहान वयातच आपल्याला सारख्याच
गोष्टीची आस लागलीये हे दोघींच्या लक्षात आलं.

वलरमती पहिला मुलगा असल्याने तिच्या
लैंगिक ओळखीमुळे तिच्यामध्ये आणि तिच्या वडलांमध्ये संघर्ष निर्माण झाला होता.
किशोरवयातच तिने शाळा सोडली आणि ती ३५ किलोमीटरवर राहणाऱ्या एका तिरुनंगई
कुटुंबासोबत राहण्यासाठी घर सोडून निघून गेली. “मी इतर तिरुनंगईंबरोबर एका घरात
राहिलीये. आम्हाला गुरू किंवा वृद्ध पारलिंगी अम्माने दत्तक घेतलं.”तीन वर्षं वलरमती आसपासच्या दुकानात
जाऊन बाजार मागायची. “मी अगदी रोज जायचे. शाळेत गेल्यासारखं,” ती म्हणते. आपली
सगळी, तिच्या मते काही लाखात असलेली कमाई गुरूला देऊन टाकावी लागायची. याच काळात
तिच्या गुरूने तिच्या नावावर घेतलेलं एक लाखाचं कर्ज देखील तिला फेडावं लागलं
होतं. तिची लिंग निश्चिती शस्त्रक्रिया आणि त्यानंतर ती साजरी करण्यासाठीचा मोठा
विधी पार पाडण्यासाठी हे कर्ज घेतलं गेलं होतं.घरी पैसे पाठवता येत नव्हते, कुणाची
भेट घेता येत नव्हती अशी परिस्थिती झाल्यानंतर वलरमतीने दुसऱ्या एका गुरूच्या
मदतीने घर सोडलं. ज्या गुरूचं तिरुनंगई कुटुंब तिने सोडलं तिथे तिने दंड म्हणून
५०,००० रुपये दिले आणि चेन्नईमधल्या एका नव्या कुटुंबात ती रहायला गेली.“मी माझ्या वडलांना शब्द दिला होता की घरी पैसे पाठवीन आणि माझ्या भावंडांना
मदत करेन,” ती सांगते. शिक्षण फारसं नाही, कामाच्या संधीही फारशा नाहीत त्यामुळे
तिच्यासारख्या अगदी तरुण पारलिंगी व्यक्तींना धंदा करण्याशिवाय पर्याय नसतो. तसंच
लोकल गाड्यांमध्ये पैसे मागण्याचं कामही आलंच. अशाच एका प्रवासात तिला राकेश
भेटला. तिशीचा राकेश तेव्हा एका शिपिंग यार्डमध्ये काम करत होता.

हे दोघं प्रेमात पडले, लग्नाचे विधी करून
२०२१ पासून त्यांचा संसार सुरू झाला. तिरुपोरुरमध्ये त्यांना साजेसं घर मिळालं
नाही आणि त्यांना मानाने वागवणारे घरमालकही फारसे नसल्याने सुरुवातीला ते
एडयनकुप्पममध्ये वलरमतीच्या वडलांच्या घरी, नागप्पन यांच्याकडे राहायला आले.
नागप्पन यांनी घराची दारं उघडली मात्र पूर्णपणे त्यांनी हे नातं स्वीकारलं नव्हतं
त्यामुळे मग त्यांच्या घराशेजारीच एक झोपडी या दोघांनी भाड्याने घेतली आणि तिथे
त्यांनी आपला संसार थाटला.“मी वसूल म्हणजेच बाजार मागणं बंद
केलं. खरं तर बाजारात जाऊन टाळ्या वाजवून काही हजार रुपये मिळवून यावे असं मनात
यायचं पण राकेशला ते आवडायचं नाही,” वलरमती सांगते. मग तिने आपल्या वडलांसोबत मंगल
कार्यालयांमध्ये काम करायला सुरुवात केली. भांडी, केरफरशीचे दिवसाला ३०० रुपये
मिळायचे.“तिने मला स्वतःबद्दल सगळं काही
सांगितलं. आणि मली तिची तीच गोष्ट सगळ्यात आवडली,” डिसेंबर २०२२ मध्ये मी राकेशशी
बोलत होते. आधीच्या ऑपरेशननंतर वलरमतीला स्तनांच्या वाढीसाठी उपचार घ्यायचे होते.
राकेशने तिला मानसिक आणि आर्थिक सगळी मदत केली. शस्त्रक्रिया आणि त्यानंतरच्या
सगळ्या उपचारांवर लाखभराहून जास्त खर्च झाला. “सगळ्याच ऑपरेशनचा निर्णय माझा होता.
इतरांनी केलं म्हणून मी पण, असं नव्हतं. मी फक्त माझा विचार करत होते आणि मला खरंच
तसंच व्हायचं होतं,” ती सांगते.लग्नानंतर वलरमतीचा पहिला वाढदिवस
होता. ती आणि राकेश तिच्यासाठी केक आणायला गेले होते तेव्हा तिथल्या दुकानदाराला
वाटलं ती वसूल मागायला आलीये आणि त्याने काही नाणी देऊ केली. ते पाहून दोघेही खजील
झाले. पण त्यांनी दुकानदाराला तिथे येण्याचं कारण सांगितलं तेव्हा त्या
दुकानदाराने माफी मागितली. त्या रात्री वलरमतीने आपला वाढदिवस फार छान रित्या
साजरा केला. राकेश, आपली भावंडं, केक, गोडधोड आणि हसत-खेळत. त्या दोघांनी जाऊन आजोबांचे
आशीर्वादही घेतले.असंच एकदा ते दोघं रात्री उशीरा मोटरसायकलवर फिरायला गेले होते. पोलिसांनी
त्यांना अडवलं. तिने गळ्यातली ताली (लग्नामध्ये बांधला जाणारा मंगळसूत्रासारखा धागा)
सुद्धा दाखवली. या दोघांना वाटलं तसं काहीच झालं नाही. पोलिसांना खरंच आश्चर्य वाटलं,
त्यांनी दोघांना मनापासून शुभेच्छा दिल्या आणि सोडून दिलं.

२०२४ च्या ऑगस्टमध्ये सरकारी नोकरी
मिळाली आणि राकेश चेन्नईला गेला. “त्यानंतर त्याने माझे फोन घेणं बंद केलं आणि मग
तो परतच आला नाही,” वलरमती सांगते. वडलांच्या सांगण्यावरून ती चेन्नईलाही जाऊन
आली.“राकेशच्या आई-वडलांनी मला अगदी
नम्रपणे त्याच्या मार्गातून दूर व्हायला सांगितलं. जेणेकरून तो दुसऱ्या कुणाशी तरी
लग्न करू शकेल, त्याची पोरं बाळं होतील. आपल्या विवाहाची नोंदणी करायला पाहिजे होती
हे कधी माझ्या मनातही आलं नव्हतं. तो सोडून जाणार नाही असा ठाम विश्वास होता मला,”
ती सांगते. आता मात्र राकेशची वाट पहायची नाही असं तिने ठरवलंय. आता ती चेन्नईतल्या
आपल्या तिरुनंगई कुटुंबाकडे परत आलीये.असं सगळं होऊनही ती सध्या दोन तरुण
पारलिंगी मुलींना मार्गदर्शन करतीये. आपल्या तिरुनंगई कुटुंबामध्ये तिने त्यांना घेतलंय.
त्यातल्या एकीला पोलिस अधिकारी व्हायचंय. तिचं स्वप्न पूर्ण करण्यात आपला हातभार
लागावा अशीच वलरमतीची इच्छा आहे.

‘मी खोटं आयुष्य नाही जगू शकत’

'I cannot lead a false life'

'ਮੈਂ ਝੂਠ ਦਾ ਗਿਲਾਫ਼ ਚਾੜ੍ਹ ਕੇ ਨਹੀਂ ਜਿਊਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ'

‘ମୁଁ ମିଛ ଜୀବନ ବଞ୍ଚି ପାରିବି ନାହିଁ’

'నేను అబద్ధపు బతుకును బతకలేను'

‘വ്യാജജീവിതം നയിക്കാൻ എനിക്കാവില്ല’

‘मैं नकली ज़िंदगी नहीं जी सकती’

'ನಾನು ನಾನಾಗಿಯೇ ಬದುಕಲು ಬಯಸುತ್ತೇನೆ'

'હું નકલી જીવન જીવી શકતી નથી'

‘मंय दोहरा जिनगी गुजारे नइ सकंव’

‘हम झूठ के जिनगी ना जी सकीं’

‘பொய்யான வாழ்க்கை நான் வாழ முடியாது’

‘ভুৱা জীৱন এটা মই জীয়াব নোৱাৰোঁ’

‘ঝুটা একটা জীবন বাঁচতে পারব না’

01-Qawwal-19-PK-Amjad_Gond_sings_qawwali.jpg

“इल्लल्ला की शराब नजर से पिला दिया, मैं इक
गुनाहगार था सूफी बना दिया, सूरत में मेरे आ गई...सूरत फकीर की...ये नजर मेरे पीर
की... ये नजर मेरे पीर की... ”

माईक नाही, तरी त्याचा आवाज घुमटावरील
कळसापर्यंत सहज पोचतोय. सोबतीला ना कुणी झिलकरी, ना कुणी दाद देणारं - पूर्ण सोलो
परफॉर्मन्स.मनगटाला घुंगरू, मांडीवर बाळासारखी ठेवलेली
ढोलकी वाजवत पुणे शहराजवळच्या दर्ग्यात तो गातोय.एकानंतर दुसरी, लागोपाठ तिसरी कव्वाली. जुहर
व मगरिब अर्थात दुपार व संध्याकाळच्या नमाजपुरता अमजद विश्राम घेतो. प्रार्थनेच्या
वेळी गाणंबजावणं अशोभनीय मानतात. म्हणून तेवढा वेळ तो थांबतो, एरवी रात्री
आठपर्यंत तो गात असतो. 





“मेरा नाम अमजद, पुरा
नाम अमजद मुराद गोंड, हम राजगोंड है. आदिवासी है हम!” नाव-पेहराव मुसलमानी पण आपण
आदिवासी आहोत हे सहज सांगणारा अमजद पुढे लगेच म्हणतो “कव्वाली हमारा पेशा है।”

गालात पानाचा विडा ठेवत तो विचारतो, “कव्वाली पे कौन नही झूमताॽ” कव्वालीबद्दल बोलताना त्याची कळी खुलते, “कव्वाली ऐसा चीज है, सब पसंद करते है।” जिभेवर पानाचा रस घोळताच उजळलेल्या चेहऱ्यानं अमजद सांगतो, “पब्लिक को खूश करने का बस्स!”‘पांव मे बेडी हाथों में कडा रहने दो, उसको सरकार की चौखट पे पडा रहने दो...’चाल ओळखीची. ‘अभी जिंदा हूँ तो जी लेने दो, भरी बरसात मे पी लेने दो’ या मुजरिम सिनेमातील गाण्याच्या चालीवरची कव्वाली ऐकताना कुतुहल वाटतं.अमजद ‘बॉलिवूडच्या चालीवर कव्वाली गातोय’ असला आक्षेप दर्ग्यावर आलेले भक्त घेत नाहीत. उलट ते दहा, वीसच्या नोटा अमजदच्या पुढ्यात टाकतात. दुआ केली, चादर चढवली, माथा टेकला की दर्ग्याचे सेवेकरी भाविकांच्या हातांवर तिळगुळ देतात. मुजावर मोरपिसांच्या झाडूनं सवालींच्या झुकलेल्या माथ्याखांद्यांवरून इडापिडा झटकून लावतात. तेव्हा जसं पीरासमोर एखादी नोट अर्पण होते, तसंच कव्वालांच्या पुढ्यातही पैसे टाकणं भाविकाला आपलं कर्तव्य वाटत असावं.अमजद सांगतो, “इस दर्गा पे सेठ लोग ज्यादा आते है।” दर्ग्याकडेच्या वाटेवर फुलांची चादर-चुनरी वगैरे विकणाऱ्यांची दुकानं आहेत. कोणतंही श्रद्धास्थान रोजगाराचंही केंद्र बनणं ओघानंच आलं.&nbsp;पीर कमर अली दुर्वेशच्या दरबारात भेदभाव नाही. दर्ग्याच्या पायऱ्यांवर एखादा फकीर भिक्षा मागतो तसाच एखादा अंध, कुणी पांगळा बसलेला दिसतो. एखादी काष्टा नेसलेली हिंदू विधवा म्हातारीही आढळते, सर्वांवर हजरतची रहमत समान बरसते. मुजावरना मिळतं, तसंच फकीर, विकलांग, अनाथ नि कव्वालांनाही दान मिळतं.अमजद भिक्षेकरी नाही. कलाकार आहे. तो सकाळी अकराला दर्ग्याच्या चबुतऱ्यासमोर बैठक मारतो. हळुहळू भाविकांचा ताता वाढतो. दुपार चढते, तसतशी चबुतऱ्याभवतीची शुभ्र ग्रॅनाईटची जमीन तापते. सवालींचे अनवाणी पाय भाजू लागतात. दर्ग्याला प्रदक्षिणा घालणारे चटचट पाय उचलून दुडूदुडू चालतात. या प्रदक्षिणा करणारांत हिंदू भाविकांची संख्या जास्त.महिलांना मजारजवळ प्रवेश नाही. म्हणून बुरख्यातील महिला चबुतऱ्याच्या व्हरांड्यात बसकण मारतात. डोळे मिटून कुराणची आयत पुटपुटत बंदगी करतात. या बायकांशेजारीच एखादी खेडूत हिंदू बाई घुमू लागते. तिच्या अंगात पीराचं वारं येतं.&nbsp;

मजारसमोर तेवणाऱ्या चिरागमधील तेल लावल्यास विंचू-सापाच्या
जहरचा असर उतरतो असं मानतात. अर्थातच सर्पदंशावर उपचारांची सोय नव्हती, त्याकाळी ही
श्रद्धा रूढ झाली असणार. आता दवाखाने आहेत, पण इलाज परवडत नाही. कुणाला मूलबाळ
नाही, कुणाची सून, सासू, नणंद, सासरा, नवरा कुणी ना कुणी कुणालातरी छळत असतं.
कुणाचं कुणी हरवलेलं सापडत नाही. हा समुदाय पाहून वाटतं, कित्येकांच्या मनांतली
एकतारी तुटलीये. काही मनोरूग्णही दर्ग्यावर आणलेले दिसतात. जीवनाची तार जुळावी,
म्हणून हे दुर्वेश दरबारात आलेत. यांच्या आर्जवांना कव्वालीचा ठेका मिळतो, धून
सापडते हे किती थोर! नकळत आपल्याही मनात कव्वालीचा नाद घुमतो.आरती गाताना आपसुक
वाजते, तशीच कव्वाली ऐकताना मनातल्या मनात ब्रम्हानंदी टाळी वाजते. या माणसाचा गळा बसत नसेलॽ असं वाटतं, जणू याच्या
छातीत फुफ्फुसांचं हार्मोनियम असावं.  अमजदने दोन गाण्यांच्या मध्ये मिनिटभर वक्फा
घेताच, मी बोलण्याकरता वेळ मागतो.‘मी पत्रकार आहे, मुलाखत हवीये,’ असं
सांगितल्यावर अमजद म्हणतो, ‘मेरेकू कुछ देना पडेंगा क्याॽ’ हे विचारताना त्यानं
तर्जनीवर अंगठ्याची टकटक करत नोटांची खूण केली.मी खजिल झालो. मान नकारार्थी हलवून वेळ
घेतली. नि पुन्हा कव्वाली ऐकत बसलो.कव्वालीचं नातं रूहानी. सूफी परंपरेतून ती
परमात्म्याशी तादात्म्य पावली. हल्ली टॅलेंट शो मधून दिसणारी कव्वाली रूमानी!
दर्ग्यात गाणाऱ्या अमजदची कव्वाली मात्र तिसऱ्याच प्रकारची, तिला ‘खानाबदोशी’
म्हणता येईल. उदरनिर्वाहासाठी भटकत ही कव्वाली अमजदपर्यंत पोचलीय.

“ताजदारे हरम, हो निगाहे करम... हम
गरीबों के दिन भी सँवर जाएंगे... आप
के दर से खाली अगर जाएंगे...”

‘खाली
अगर जाएंगे’ या ओळीतला गर्भितार्थ जाणवला. गाणाऱ्याशी बोलायची उत्सुकता अजूनच
वाढली. पण तो गायचं सोडून मुलाखत कशी देणारॽ म्हणून मीदुसऱ्या दिवशीची वेळ घेतली.
पुन्हा दर्ग्यावर गेलो. अमजदशी प्रत्यक्ष बोलण्यापूर्वी मनात रहेमतुल्ला पीर कमर
अली दुर्वेश घोळत राहिलो.

सुमारे सातशे वर्षांपूर्वी हजरत शिवापूरला
आले. तेव्हाची एक आख्यायिका सांगतात, गावात एक सैतान होता. लोक त्याला कंटाळलेले.
गावकऱ्यांनी सैतानापासून मुक्ती द्यायची विनंती औलियांना केली. औलियांनी सैतानाला एका
दगडात कैद केलं नि शाप दिला : ‘ता कयामत तक मेरे नाम से लोग तुझे उठा उठा के पटकते
रहेंगे, तू लोगों को परेशान किया करता था, अब जो सवाली मेरे दरबार मे आयेंगे वो
तुझे मेरे नाम से पटकेंगे।’ तेव्हापासून दर्ग्यासमोरचा ९० किलोचा दगड
कुणीही अकरा लोक तर्जनी लावून उचलतात.‘याऽ कमर अली दुर्वेऽश’ - अशी आरोळी देऊन
आपटतात. बोटानं उचलेला दगड श्रद्धाळूंना चमत्काराची प्रचिती वाटतो. 



गावोगाव दर्गा आहेत. पण सगळीकडेच गर्दी नसते.शिवापूरला
मात्र चमत्काराचा अनुभव रोजच्यारोज मिळतो. - दगड उचलून! बहुदा म्हणूनच इथे नेहमीच
गर्दी असते. असं ठिकाण अमजदसारख्या कव्वालांना उदरनिर्वाहाची सोय करून देतं. शिवाय
- ‘औलिया बेऔलादो को औलाद देते है।’ अशीही मान्यता आहे. अमजदचे भाऊबंदही याच
मर्जवरील जडीबुटी विकणारे निघाले. योगायोगानं हेही एक नातं आहे.

दर्ग्याच्या आवारातच मस्जिद आहे. जवळच वजूखाना.
अमजदने तिथे खळखळून वजू केली. मग माझ्याशी बोलायला आला. केसांचा बुचडा बांधला.
डोईवर स्कलकॅप ठेवून म्हणतो, “मै एक दो म्हैने मे आठ दस दिन यहाँच ऱ्हैता।” अमजद
आधी वडलांसोबत या दर्ग्यावर येत असे. “मेरी उमर दस-पंधरा रही होगी जब आब्बा मेरेकू
लेके यहाँ आए थे। अब मेरी उमर हो गयी तीस के आगे, अब मै कभी कभी मेरे बेटे को यहाँ
लेके आता... ” अमजद सांगतो. दर्ग्याखाली बेसमेंटमध्ये पथारी पसरून काही दरवेशी
झोपलेले. तिथंच उशापायथ्याला अमजदनं बॅग ठेवलेली. त्यानं बॅगेतून चटई काढून
अंथरली. त्यावर बसत मी विचारतो, “मग घर कुठंयॽ” तो सांगतो, “पाचोरा, जिला -
जळगाव।” आपली ओळख हिंदू की मुसलमानॽ या फंदात अमजद पडलेला
दिसत नाही. मी त्याच्या कुटुंबाबद्दल विचारतो. “अब्बा है, दो माँ है। हम चार भाई,
मेरे बाद शाहरूख, उसके बाद सेठ, फिर चार नंबर का बाबर। पाँच बहनो के बाद मेरा जनम
हुआँ।” मी विचारतो, “तुम्हा भावंडांची नावं मुस्लिम, मग तुम्ही आदिवासी कसेॽ” तो म्हणतो,
“हमारे गोंड लोगों में हिंदू और मुसलमानो के भी नाम रखते। हमारा धरम कोई नही।” त्याचं
पुढचं वाक्य मोलाचं.“हमारे धरम मे जात पात नही मानते। हमारा कुछ अल्लग ही धरम है,
राजगोंड बोलते हमको।”‘मुसलमान गोंड’ कोण याचा शोध घेतला तर अशी
माहिती मिळते की सुमारे तीनशे वर्षांपूर्वी या जमातीने इस्लाम कबूल केला. देवगढचे
गोंड राजा भगतू शाह यांनीही इस्लाम स्वीकारला होता. १८व्या शतकात मराठ्यांनी यांची
रियासत काबिज केली. तर हे मूळचे राजगोंड आता मुसलमान गोंड मानले जातात. नागपूर
इलाख्यात यांचे वारस आढळतात. जळगाव जिल्ह्यातही गोंडांचं वास्तव्य आहे. पण अमजदला
या इतिहासाचा मागमूस नाही. रोजची जद्दोजहद करण्यात जिंदगी गुंतलेली.    अमजद म्हणतो, “हमारेमें शादी मुसलमान से
नहीं, गोंडमेही होती है। मेरी बिवी चाँदनी गोंड है। मेरी एक बेटी का नाम लाजो, एक
का नाम है आलिया, और एक का नाम अलिमा। ये सब गोंड ही हुये नाॽ” नावांवरून धर्माची
ओळख होते, असं अमजदला वाटत नाही. तो पुराव्यादाखल आपल्या बहिणींचेही तपशील सांगतो,
“मेरी सबसे बडी बहन निशोरी। उसके बाद रेश्मा, फिर सौसाल, उसके बाद डिडोली और सबसे
छोटी का नाम मेरी। अभी आप देखो मेरे बहनो के नाम गोंड है। लेकिन सबसे छोटी का नाम
किरिश्चन में आता है...हमारे में ऐसा कुछ नही, जो नाम अच्छा लगता वो रख देते...”
सर्वात थोरली निशोरी आता पंचेचाळिशीत आहे तर धाकटी तिशीत. या चौघींचीही लग्न गोंड
मुलांशी झालीत. मात्र यातली एकही शाळेत गेलेली नाही.









अमजदची बायकोही अशिक्षित. त्यामुळं त्याच्या
मुलींच्या शिक्षणाबद्दल विचारलं. तो म्हणतो, “मेरी बच्चियाँ अभी तो सरकारी स्कूल
मे जाती है। लेकीन हम लडकियों को ज्यादा पढाते नहीं।”

मुलांबद्दल विचारल्यावर अमजद सांगतो, &nbsp;“मेरे एक बेटे का नाम नवाज, दुसरे का गरीब।”&nbsp; ख्वाजा मोईनुद्दिन चिश्तींना जनसामान्यांनी ‘गरीब नवाज’ ही उपाधी दिलीय. अर्थात दिनदुबळ्यांचा कैवारी! या उपाधीची विभक्ती करत अमजदनं आपल्या दोन मुलांचं नामकरण केलंय. तो म्हणतो, “नवाज तो अभी एक साल का भी नही हुआ। लेकीन गरीब को मै पढाऊंगा। उसको मेरे जैसा भटकने नही दूंगा।” गरीबचं वय आठ. तो तिसऱ्या इयत्तेत आहे. पण बापासोबत हे मूलही अनेकदा कव्वाली गात भटकतं.&nbsp;&nbsp; &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;या कुटुंबातील सर्वच पुरूषांनी उदरनिर्वाहासाठी कव्वालीला जवळ केलंय.अमजद सांगतो,“हमारे लोग जंगल मे जाकर जडी बुटी ढूँढते है। किसी को औलाद नही होती, किसी को पुरानी बीमारी ऱ्हैती, ऐसे मरिजो को हमारे लोग दवा देते है।हमारे गोंड लोग ऐसे है ना, मट्टी उठाके बेच देते है। हम लोग कान का मैल निकालने का भी काम करते। खजूर भी बेचते है। घर से निकल गए, तो हजार पाचसौ कमाकेच आते। लेकीन हमारे लोग पैसा उडा देते है। जमा नही करते। हमारा एक काम है ना एक धंदा। हमारे मे बिलकुल भी किसी को नौकरी नही।”रोजगाराचं स्थायी साधन नाही. या वास्तवाला भिडता भिडता अमजदच्या वडलांना कव्वालीचा शोध लागला. तो सांगतो, “अब्बा, मेरे दादा की तरह गाँव गाँव घुमते थे। कभी जडीबुटी, कभी खजूर बेचते थे। लेकीन अब्बा को गाने-बजाने का शौक लगा। फिर वो कव्वाली की लेन मे घुस गये, मै बचपन से अब्बा के पीछे पीछे जाता था, कव्वाली के प्रोग्राम मे बैठ बैठ के अब्बा गाने लगे। उनको देखकर मै भी सिख गया।”मी विचारलं, “तो आप स्कूल नही गयेॽ” अमजदने खिशातून चुन्याची पुडी काढली. बोटावरचा चुना जिभेला चाटवून तो म्हणतो, “मै दुसरी तिसरी तक गया स्कूल। फिर गयाच नही। लेकीन मै पढ लिख सकता। इंग्लिश भी आता मेरेकू। मै पढा ऱ्हैता तो भोत आगे जाता। लेकीन पढा नही। उसके वजह से पीछे है हम।” अमजदच्या भावांच्या शिक्षणाचीही हीच गत. अक्षरओळखीपुरतं ही मुलं शाळेची पायरी चढली. नंतर कामधंद्याला जुंपली.&nbsp;

अमजद सांगतो,“हमारे गाँव मे पचास घर गोंड के है। बाकी हिंदू, मुसलमान, ‘जय भीम’... सब है। सबमें पढे लिख्खे मिलेंगे। हमारेमेच कोई नही। सिर्फ मेरा एक भांजा पढा है। शिवा उसका नाम। शिवा कमसेकम पंधरवी सोलहवी तक पढा। वो मिल्ट्री मे जाना चाहता है। लेकीन उधर उसका काम नही बना। अब वो पुलिस भरती मे ट्राय कर रहा है।”अमजदच्या परिचयात-नात्यात एक तरी मुलगा आहे, जो करियर, शिक्षण वगैरेचा विचार करतोय तर.म्हटलं तर अमजदनंही करियर केलंय. “हमारी पार्टी है। केजीएन कव्वाली पार्टी।” तो सांगतो. ख्वाजा गरीब नवाज या अद्याक्षरांपासून केजीएन ही पार्टी अमजदने आपल्या भावंडासह सुरू केली. लग्नसमारंभात या पार्टीला काम मिळतं. “किती पैसे मिळतातॽ” माझा प्रश्न. “जिसका प्रोग्राम रहेगा उसके हिसाब से पाच दस हजार मिलते है। सुननेवाले भी पैसा छोडते है। सब मिलाकर पंधरा-बीस हजार की कमाई हो जाती है, एक प्रोग्राम मे।” तो सांगतो. अर्थातच हे पैसे ग्रुपमध्ये समान वाटले जातात. त्यामुळं प्रत्येकी एक-दोन हजारांहून जास्त वाट्याला येत नसावेत. लग्नसराई संपली की ‘प्रोग्राम’ मिळणं बंद होतं. मग अमजदची पावलं पुण्याकडे वळतात.शिवापूरचा दर्गा हे अमजदसाठी हमखास उत्पन्नाचं ठिकाण. इथं दर्ग्याखाली बेसमेंटमध्ये पथारी टाकून निवाऱ्याची सोय होते. तो म्हणतो, “उप्परवाला भूखा नहीं सुलाता।” मुराद पूर्ण झाल्यानिमित्त अनेकजण दर्ग्यावर लंगर करतात. त्यातून अन्नाची सोय होते.आठवडाभर दर्ग्यावर रहायचं. कव्वाली गायची. बिदागी जमवून घरी जायचं. अशी घडी त्यानं बसवलीये. “किती कमाई होतेॽ” विचारल्यावर अमजद म्हणतो, “कभी दस, पंधरा, तो कभी बीस हजार भी। लेकिन ज्यादा की भूख अच्छी नहीं। ज्यादा पैसा रखेंगे कहाँॽ चोरी हो गया तोॽ इसलिए जित्ता भी मिलता है, समेटकर चले जाते है।”“इतने मे गुजारा हो जाता हैॽ” मी विचारतो. “हाँ चल जाता है। फिर गाँव जाकर भी काम धंदा करते है।” याच्या मालकीची शेतजमीन नाही. मग कुठला कामधंदा असेलॽ “रेडियम का करते।” “मतलबॽ” माझा प्रश्न. “आरटीओ पे जाकर गाडियों पर नाम, नंबर निकालते।हम क्या करते मालूमॽ कव्वाली प्रोग्राम तो हमेशा नही मिलता, तो हमने झोला उठाया, रेडियम खरीदा, फिरते फिरते कोई गाडी मिला, तो उसको दुल्हन जैसा सजा दिया।” अमजदने हा एक साईड बिझनेस शोधून काढलाय. त्यातही कला आहे. तीही रस्त्यावरचीच. कमाई जेमतेम.

याच्या कलेला मोठा चाहता वर्ग नाही.
जीवनयापनाची साधनं मर्यादित. तरीही भारतीय लोकशाहीनं अशा माणसांच्या जीवनातही
प्रकाश पोचवलाय. “मेरे अब्बा गाँव के सरपंच है।” अमजद सांगतो. अर्थातच ग्रामपंचायत
स्तरांवरील आरक्षणामुळं हे घडलं असणार. अमजद म्हणतो, “अब्बा ने भोत अच्छे अच्छे
काम किये, हमारी बस्ती मे चिख्खल ऱ्हैता था, अब्बा ने रोड बना दिया।”पण आपल्या
समाजबांधवांबद्दल एक नाराजीही अमजदच्या मनात आहे, तो म्हणतो, “सरपंच के आगे कौन
जाता है क्याॽ हमारे लोग सुनतेच नही। हाथमें पैसा आया नही की मुर्गी-मछली लाते। सब
पैसा उडा डालते। सिरफ मौज करते। आगे की कोई नही सोचता।”“तो आप वोट किस पार्टी को करते होॽ” मतदान
गुप्त असतं. तरीही मी विचारतो. “पैले पंजा को करते थे। अभी तो बीजेपीच चल रहा है।
जातवाले जो फैसला करते, उसकोच वोट करते। जो चल रहा है वईच चल रहा है! हमको
पोलिटिक्स से मतलब नही।” अमदजचं सरळ साधं उत्तर.

मी मध्येच विचारतो, “आप शराब पिते होॽ” अमजद लगबगीने म्हणतो, “नही नही... बिडी नही, शराब नही। हमारे भाई बिड्या पिते, पुड्या खाते, लेकीन मैं नही, कोई शौकच नही गंदा।” पण शौकपाणी करण्यात गैर कायॽ माझा प्रश्न. त्यावर अमजद म्हणतो, “हम भोत अल्लग लेन ने मे है। आदमी शराब पिके गाने बैठा तो उसका बेईज्जती होता नाॽ तो कायको वैसा काम करने काॽ तो बचपन से आपुन शौक ही नही करे...” ही आशादायी गोष्ट.आपको कौनसी कव्वाली पसंद हैॽ“संस्कृत मे जो कव्वाली ऱ्हैती ना वो मुझको भोत अच्छी लगती। गाने मे भी अच्छा लगता, सुनने मे भी अच्छा लगता। ” संस्कृत कव्वालीॽ “असलम साबरी ने गायी है ना ‘किरपा करो महाराज’, कितना मीठा लगता, जो गीत दिल को छु लेता है वही संस्कृत होता है, कव्वाली भगवान के लिए गाओ या नबी के लिए, दिल को छु जाए बस्स!” भाषा नि लिपींचे भेद फक्त आपणच करत बसलोय.ऊन चढू लागलेलं. दर्ग्यावर लोकांची वर्दळ वाढू लागली. चबुतऱ्यासमोर एक गट गोळा झाला. त्यातल्या कुणी डोईवर गोल टोपी घातली, तर कुणी रूमाल बांधला. या मंडळींनी दगडातील सैतानाची ‘याऽ कमर अली दुर्वैऽश’ अशी आरोळी ठोकून आदळआपट सुरू केली. मग मी अमजदची मुलाखत आटोपती घेतली.&nbsp;कलेत कुणीही गुरू नाही, घराणं नाही, प्लॅटफॉर्म, मोठा चाहता वर्गही नाही. अशा या कलाकाराला त्याचं काम करू द्यावं. त्याचा उदरनिर्वाह चालावा, त्यानं गात रहावं. पब्लिकनं खुश व्हावं, ही दुआ करत मीही मनातल्या मनात याऽ कमर अली दुर्वेऽश अशी घोषणा दिली. नि अमजदचा निरोप घेतला.&nbsp;

अमजद गोंड कव्वाल

ಅಮ್ಜದ್‌ ಗೊಂಡ್‌ ಅವರ ಖವ್ವಾಲಿ ಗಾಯನ

Amjad Gond sings qawwali

কাওয়ালির সুরে বিভোর আমজাদ গোণ্ড

କବ୍ବାଲି ଗାଆନ୍ତି ଅମଜାଦ ଗୋଣ୍ଡ

కవ్వాలీ పాడే అమ్జద్ గోండ్

கவாலி பாடும் அம்ஜத் கோண்ட்

'कव्वाली भगवान बर गा, धन नबी बर, हिरदे ला छू जाए बस!'

مذہبی رواداری کے قائل امجد قوال

दरगाह से दिल तक पहुंचे वाला अमजद कव्वाल

કવ્વાલી−ગાયક અમજદ ગોંડ

ਅਮਜਦ ਗੋਂਡ ਦੀ ਕੱਵਾਲੀ

അംജദ് ഗോണ്ട് ഖവാലി പാടുന്നു

हिंदू न मुसलमान, ये हैं अमजद क़व्वाल

আমজাদ গোণ্ডে কাৱালী গায়

Kagal

01-IMG_5928-PD-Adivasis_in_Panna_Tiger_Reserve-dammed_futures.jpg

“एसडीएम (उपविभागीय
दंडाधिकारी) जूनमध्ये आले आणि म्हणाले, ‘ही (जागा) सोडण्याबाबतची नोटीस.’’ बाबूलाल आदिवासी आपल्या गहदरा गावाच्या प्रवेशद्वारावर असलेल्या भल्या मोठ्या वटवृक्षाकडे बोट दाखवतात. इथे सामुदायिक बैठका होत आल्यात आणि आता याच ठिकाणाने इथल्या लोकांचं भविष्य एका
दिवसात बदलून टाकलंय.मध्य प्रदेशातल्या पन्ना व्याघ्र प्रकल्पातील (पीटीआर) आणि आजूबाजूच्या २२  गावातील हजारो रहिवाशांना धरण आणि नदीजोड
प्रकल्पासाठी त्यांची घरं आणि जमीन यावर पाणी सोडण्यास सांगण्यात आलंय. २०१७ मध्ये अंतिम पर्यावरणीय <a href="https://pib.gov.in/PressReleaseIframePage.aspx?PRID=1805813">मंजुरी</a> मिळाली आणि
राष्ट्रीय उद्यानात वृक्षतोड सुरू झाली. पण जागा सोडून जाण्यासाठी मिळणाऱ्या धमक्यांची संख्या आणि जोर वाढलाय.दोन दशकांहून अधिक काळापासून होऊ घातलेला हा प्रकल्प. केन आणि बेतवा नद्यांना २१८ किलोमीटर लांबीच्या कालव्याने जोडण्यासाठी ४४,६०५ ​​कोटी रुपयांची (पहिला टप्पा) ही योजना.या प्रकल्पावर मोठ्या प्रमाणात टीका होत आलीय. “प्रकल्पाचं कोणतंही औचित्य नाही, जलविज्ञानाचा तर्कही नाही,’’ गेली ३५ वर्ष जलक्षेत्रात कार्यरत असलेले शास्त्रज्ञ
हिमांशु ठक्कर सांगतात. “पहिलं म्हणजे, केनमधे अतिरिक्त पाणी
नाही. कोणतंही विश्वासार्ह मूल्यांकन
किंवा वस्तुनिष्ठ अभ्यास झालेला नाही. आहेत ते फक्त पूर्व-निर्धारित निष्कर्ष!’’ ते पुढे म्हणतात.हिमांशु ठक्कर हे ‘साऊथ एशिया नेटवर्क ऑन डॅमस्, रिवर्स आणि पीपल’चे (एसएएनडीआरपी) समन्वयक आहेत. २००४ च्या सुमारास
जलसंपदा मंत्रालयाने (आताचं ‘जलशक्ती’) नद्या
जोडण्याबाबत स्थापन केलेल्या तज्ज्ञ समितीचे ते सदस्य होते. त्यांच्या म्हणण्यानुसार या प्रकल्पाचा आधारच धक्कादायक आहे : “नद्या जोडण्यामुळे जंगलं, नद्या, जैवविविधता यावर प्रचंड पर्यावरणीय आणि परिणामी सामाजिक परिणाम होतील.
इथल्या तसंच बुंदेलखंड आणि
त्याहूनही पुढच्या भागातल्या लोकांच्या
जगण्यावरच घाला घातला जाईल.’’

इथली १४ गावं धरणाच्या ७७ मीटर उंच जलाशयापायी बुडतील. वाघांचा मुख्य अधिवास देखील पाण्याखाली जाईल. संवेदनशील वन्यजीव कॉरिडॉर धोक्यात येतील. त्यामुळे बाबूलाल यांच्यासारखी इतर आठ गावं राज्याने
वनविभागाला नुकसानभरपाई म्हणून सुपूर्द केली आहेत.आजवर काहीच वेगळं घडलेलं नाही. लाखो
ग्रामीण भारतीय, विशेषत: आदिवासी, चित्ते, <a href="https://ruralindiaonline.org/en/library/resource/indian-tiger-reserves-tribals-get-out-tourists-welcome/">वाघ</a>, अक्षय ऊर्जा, धरणं आणि खाणींचा मार्ग मोकळा करण्यासाठी नियमितपणे विस्थापित होत आले आहेत.‘प्रोजेक्ट टायगर’च्या ५१व्या वर्षातल्या अभूतपूर्व यशासाठी – <a href="https://ntca.gov.in/assets/uploads/Reports/AITM/status_of_tiger-copredators-2022.pdf">३,६८२</a> वाघ (२०२२ व्याघ्रगणना) भारतातल्या स्थानिक वन समुदायांना फार मोठी किंमत मोजावी लागली आहे. देशातल्या सर्वात वंचित नागरिकांमध्ये हे समुदाय मोडतात.भारतात १९७३ मध्ये नऊ व्याघ्रप्रकल्प होते, आज एकूण ५३ आहेत. १९७२ पासून वाढलेल्या प्रत्येक वाघासाठी आपण सरासरी १५० वन निवासींना विस्थापित केलंय. खरंतर हा आकडा याहून बराच मोठा असण्याची दाट शक्यता आहे.हे थांबलेलं नाही – १९ जून २०२४ रोजी राष्ट्रीय
व्याघ्र संवर्धन प्राधिकरणाने (एनटीसीए) जारी केलेल्या पत्रात आणखी लाखो लोकांना स्थलांतर करण्याचं आवाहन करण्यात
आलंय- प्राधान्याने देशभरातली ५९१ गावं हलवली जाणार आहेत.पन्ना व्याघ्र प्रकल्पात (पीटीआर) ७९ मोठे मार्जारकुलीन प्राणी आहेत. जेव्हा धरणामुळे
मुख्य वनक्षेत्राचा मोठा भाग बुडतो, तेव्हा नुकसान भरपाई मिळणं आवश्यक असतं. बाबुलालची गहदरातली जमीन आणि घर वाघांसाठी जायलाच हवं.























सोप्या भाषेत सांगायचं तर, वनविभागाला ‘भरपाई’ दिली जातेय, कायमची घरं गमावणाऱ्या विस्थापित गावकऱ्यांना नाही.

“आम्ही नव्याने वन निर्माण
करू,’’ पन्ना रेंजच्या उप-वनाधिकारी अंजना
तिर्की म्हणतात, “हा परिसर गवताळ प्रदेशात रूपांतरित करणं आणि वन्यजीवांचं व्यवस्थापन करणं हे आमचं काम आहे.’’ प्रकल्पाच्या कृषी-पर्यावरणीय पैलूंवर भाष्य
करण्यास त्या तयार नाहीत.नाव प्रसिद्ध न करण्याच्या
अटीवर अधिकारी मान्य करतात की, पाण्याखाली
जाणाऱ्या जैवविविधतेने नटलेल्या ६० चौरस किलोमीटर
घनदाट जंगलाची भरपाई करण्यासाठी ‘वृक्षारोपण करणं’ एवढंच त्यांच्या हातात आहे. युनेस्कोने ‘पन्ना’चा ‘<a href="https://www.unesco.org/en/articles/panna-india-fuvahmulah-and-addu-atoll-maldives-join-unescos-world-network-biosphere-reserves">वर्ल्ड नेटवर्क ऑफ
बायोस्फीअर रिझर्व्हज</a>’मध्ये समावेश
केल्यानंतर अवघ्या दोन वर्षांनी हे घडतंय. नैसर्गिक
जंगलातली सुमारे ४६ लाख झाडं (वन सल्लागार
समितीच्या बैठकीत २०१७ मध्ये दिलेल्या मूल्यांकनानुसार) तोडण्याचे जलशास्त्रीय परिणाम काय असतील, याचंही मूल्यमापन
झालेलं नाही.वाघ हा काही दयनीय
आणि अडचणीत सापडलेला असा एकमेव वन्य रहिवासी नाहीये. प्रस्तावित धरणाच्या काही किलोमीटर अंतरावर भारतातलं एकमेव घरियाल (मगर) अभयारण्य आहे. गंभीर
धोक्यात असलेल्या पक्ष्यांच्या (आययुसीएन) ‘<a href="https://www.iucnredlist.org/species/22729731/204672586">रेड लिस्ट</a>’ मध्ये असलेल्या भारतीय गिधाडांसाठी हे क्षेत्र म्हणजे घरटं बांधायचं एक
महत्त्वाचं ठिकाण आहे. याशिवाय अनेक मोठे शाकाहारी आणि मांसाहारी
प्राणी (या प्रकल्पापायी) आपला अधिवास गमावणार आहेत.बाबूलाल हे छोटे शेतकरी. त्यांच्यापाशी पावसावर अवलंबून असलेली काही बिघे जमीन आहे. त्यावर ते आपल्या कुटुंबाचा उदरनिर्वाह चालवतात. “इथून जाण्याची कुठलीच तारीख दिलेली
नसल्यामुळे आम्हाला वाटलं की आम्ही मका पेरावा म्हणजे आम्ही आमचं पोट भरू शकू.’’ बाबूलाल आणि गावातील इतर शेकडो लोकांचं पीक तयार झालं आणि अचानक वनरक्षक हजर
झाले. “त्यांनी आम्हाला थांबायला सांगितलं. ते म्हणाले, ‘तुम्ही नाही ऐकलंत तर आम्ही
ट्रॅक्टर आणून तुमच्या शेतात फिरवू’.’’आपली पडीक जमीन दाखवत ते म्हणतात, “त्यांनी आम्हाला आमची संपूर्ण नुकसान भरपाई दिली
नाहीये. नाही तर आम्ही इथून निघून तरी गेलो असतो. ना त्यांनी आम्हाला इथे राहण्याची आणि पेरणी करण्याची परवानगी दिलीय. आमचा सरकारला सांगणं आहे - जोपर्यंत आमचं गाव इथे आहे, तोपर्यंत
आम्हाला आमच्या जमिनी कसू द्या. नाहीतर आम्ही काय
खावं?वडिलोपार्जित घरं गमावणं हा आणखी एक धक्का! या धक्क्यापायी व्यथित झालेले स्वामी प्रसाद परोहर सांगतात, ३००  वर्षांपासून त्यांचं कुटुंब गहदरा इथे राहतंय. “मोह, तेंदू यासारख्या वर्षभराच्या वनोपजाचं आणि शेतीचं उत्पन्न मिळतं. आता आम्ही कुठे जाणार? कुठे मरणार? कुठे बुडणार... कुणास ठाऊक?’’ येणाऱ्या पिढ्यांची जंगलासोबतची नाळ तुटणार ही चिंता लागून राहिलीय या ८०  वर्षांच्या आजोबांना!